[Mihrinaz]

Aynel fiil mazmum ise (Sülasi mücerred fiilin; 5.BAB'ı ise), sıfatı müşebbehesi olur ve aşağıdaki vezinlerinde gelir fakat, ism-i fâil gibi amel eder.
Kâide: Sıfatı müşebbehenin ifade ettiği mâna, fâilinde daima mevcuttur. (NOT: Farklı sarf kitaplarından derlenmiştir ve bazı kitablarda mübalâgalı ism-i fâil olarak verilmektedir.)

( فَعْلٌ veznine örnek : Büyük, iri ضَخْمٌ )
( فَعِلٌ veznine örnek : Sert, katı خَشِنٌ )
( فَعِيلٌ veznine örnek : Zeki ظَرِيفٌ )
( فُعْلٌ veznine örnek : Tecrübesiz غُمْرٌ )
( فُعُلٌ veznine örnek : Cenabet olan جُنُبٌ )
( فِعْلٌ veznine örnek : Becerikli, yiğit عِفْرٌ )
( فَعَالٌ veznine örnek : Korkak جَبَانٌ )
( فُعَالٌ veznine örnek : Yiğit شُجَاعٌ )
( فَعُولٌ veznine örnek : İffetli حَصُورٌ )
( فُعَّالٌ veznine örnek : Güzel وُضَّاءٌ )
( فَعَلٌ veznine örnek : Güzel حَسَنٌ )
( أَفْعَلٌ veznine örnek : Sert أَحْرَشٌ )
( فَيْعَلٌ veznine örnek : .... صَيْرَفٌ )
( فُعْلاَنٌ veznine örnek : .... عُرْيَانٌ )

Aynel fiili meksur ise (Sülasi mücerred fiilin; 4 ve 6.BAB'ı ise); (A) müteaddi fiilerin ismi fâili ( فَاعِلٌ ) vezninde gelir. (B) Lâzım fiilin kıyâsi ismi fâili olmaz, fakat semâî ismi fâili olur. Örnek : Lâzım fiil olan ( سَلِمَ ) fiilinden alınan ( سَالِمٌ ) ismi fâili semâî'dir. Sülasi mücerred fiilin; 4 ve 6.BAB'ındaki lâzım fiilden, bir ismi fâilin gelip - gelmediği, lügattan öğrenilir. Aynel fiili meksur olan sülasi mücerredin sıfatı müşebbehesi dört vezinde gelir.

Bunlar:
1) Renk, şekil ve aza noksanlığını ifade eden fiilin sıfatı müşebbehesi;
(A) Salim_müzekkerlerinde ( اَفْعَلُ ) vezninde ve müenneslerinde ( فَعْلاَءَ ) vezninde gelir. Emsile-i muttaridesi şöyledir:
Gaib'in müfred, tesniye ve cemisi (kırmızı): اَحْمَرُ اَحْمَرَانِ حُمْرٌ Gaibe'nin müfred, tesniye ve cemisi (kırmızı):حَمْرَاءَ حَمْرَاوَانِ حُمْرٌ
(B) Ecvefi yâi_ müzekkerinde (aynel fiili "ye" olursa), cemisi ( فِعْلٌ) vezninden gelir. Emsile-i muttaridesi şöyledir:
Gaib'in müfred, tesniye ve cemisi: اَبْيَضُ اَبْيَضَانِ بِيْضٌ Gaibe'nin müfred, tesniye ve cemisi: بَيْضَاءَ بَيْضَائَانِ بِيْضٌ

2) İç duyguları ifade eden bir fiilin sıfatı müşebbehesi; müzekkerlerinde ( فَعْلاَنُ) vezninde ve müenneslerinde ( فَعْلَى) vezninde gelir.
Bir zata arız olan doymak - susamak - iç hararete delalet eden ( فَعِلَ) veznindeki (4. ve 6. BAB) sülâsi mücerred lâzım fiilin sıfat-ı müşebbehesi ( فَعْلاَنُ) vezninde gelir. Örnek: ( عَطْشَانَ susuz kişi). Emsile-i muttaridesi şöyledir:
Gaib'in müfred, tesniye ve cemisi (kırmızı): عَطْشَانَ عَطْشَانَانِ عِطَاشٌ Gaibe'nin müfred, tesniye ve cemisi (kırmızı):عَطْشَى عَطْشَيَانِ عِطَاشٌ
Bir zata arız olan bir duyguya (sevindi, gibi) delalet eden ( فَعِلَ) veznindeki (4. ve 6. BAB) sülâsi mücerred lâzım fiilin sıfat-ı müşebbehesi ( فَعِلٌ) vezninde gelir. Örnek: ( فَرِحٌ sevinen)
Bir zata arız olan hastalığa delalet eden ( مَرِضَ) fiilinden ( مَرِيضٌ) şeklindeki sıfat-ı müşebbehe şaz'dır. Kıyâsi olan sıfat-ı müşebbehesi ( مَرِضٌ ) şeklindedir.

Sıfat-ı Müşebbehe hakkında derlenen bilgiler :
(1) Sülasi Lâzım fiillerden türetilen ve sahibinde devamlı kalıcı olan sıfatları veya varlığı gösterir ve kendi fiilinin ameli gibi amel eder..
(2) Bazı duygular gibi görünmeyen sıfatlar bu kalıpta gelirler.
(3) Renk, güzellik, çirkinlik, kusur, sakatlık gibi görünürdeki sıfatlar bu kalıpta gelir.
(4) Sıfat-ı müşebbehe ve ism-i tafdil, gayri munsariftir. Bu nedenle, zamana ve mekana bağlı olarak değişmez.
(5) Bazı kalıbları, Mübalağalı ism-i fail’in bazı kalıbları ile ortaktır. Misal: ( فَعِيلٌ ) kalıbındaki sıfat-ı müşebbehe / mübalağalı ismi fail, gibi.
(6) Bir mânâ fâil ve bir mânâ mef’ûl olup, fâil iken tezkîr kesbeder ve mef’ûl iken te’nîs kesbeder. (Sohbetler), Aziz Mahmut Hüdâyî, sayfa 176.
(7) Sülasi fiillerin dışındaki fiillerin sıfat-ı müşebbeheleri, kendi ism-i fâilleridir.
(8) Sıfat- müşebbehe ve gayr-i munsarifin mânaları, mânevi mîras gibidir. O'nu taşıyan (mevsuf) ölünce, mânası bir başkasına geçer. Meselâ: Merkez Efendi (k.s)'nin imtihan sorusuna verdiği cevapta ".... bir sarhoş ölürse, yerine bir sarhoş getiririm .... " demesi gibidir.
(9) Sıfat- müşebbehede, İsmi fâildeki gibi hadesin yenilenmesi mânasında olmayıp, "hades devamlı ve lâzım olma" mânasındadır. Yani o hades, o zattan hiç ayrılmaz.

Alıntı..