Medineweb Forum/Huzur Adresi - Medineweb inkılap tarihi konu özetleri 7. ünite

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Gelişmeler

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN SON YILLARINDA EKONOMİK DURUM

-Osmanlı Devletinde Ekonomi Alanında Yapılan Bilimsel Çalışmalar

-Azınlıklardan Sehak Efendi 1859 yılında, kitabı ilm-i Tedbir-i Menzil’i, devrin padişahı Abdülmecid’e vermiştir.

-1879 yılında Ahmet Mithat, iktisadi konularda yazdığı yazılarını “Ekonomi Politik” başlığı altında toplamış ve kitap hâlinde yayımlamıştır.

-Osmanlı Devleti’nde ilk iktisat kitabının yazılması ve basılması 1881’de Ohannes Efendi tarafından gerçekleştirildi.

NOT: Sakızlı Ohannes Efendi ve Portakal Mikail Paşa, Mekteb-i Mülkiyede verdikleri derslerde Osmanlı Devleti için sanayileşmeyi kaynak israfı sayıyorlardı .M. Cavit Bey ise “iktisat ilkelerine ters düşen bir sanayileşme ülkeyi yoksullaştıracaktır” diyordu.

Cumhuriyet Öncesi Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyoekonomik Yapısı

Nüfus:

-1914 yılı sonuna göre başlıca büyük kentlerin nüfusları şöyledir: İstanbul 1.122.000, İzmir 198.000, Bursa 76.000, Adana 64.000, Konya 49.000 ve Ankara 27.000.

-Daha çok ülkenin Avrupa’ya açılan kıyıları kentleşmiş ve gelişmiş iken iç Anadolu ve Doğu Anadolu bütünleşme dışında kalmıştı.

-Osmanlı imparatorluğu içinde yaşayan insanların çoğunluğu kırsal alanlarda tarımla uğraşırken kentlerde yaşayanlar memuriyet, askerlik ve ticaret yapmaktaydı.

Tarım

-Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da toprak – insan ilişkileri feodal düzen içindeydi.

-Aşar Vergisi ve mültezimlik tarımda modernleşmeyi engellemişti.

-Ulaşım ve haberleşme yetersizliği çiftçinin içe dönük üretimle yetinmesine yol açmıştı.

-Hemen her bölgede tahıl ekimi bitkisel üretimde belirleyici durumdaydı.

-Mera alanının geniş olması hayvancılığı kolay ve yaygın hâle getirmişti.

-Ekim alanları sınırlıdır

-Derebeyleri, ağalar, tefeciler özellikle Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da, köylüyü üzerinde çalıştığı toprakla birlikte sahiplenmiştir.

-Toprak mülkiyetini düzenleyen sistem karmakarışıktır

-Büyük kentlerin tahıl ihtiyacı iç piyasa oluşmadığı için ithalatla karşılanmaktadır.

-Hükûmet tarım kesimini veya çiftçiyi koruyacak önlemler alamıyordu.

-İlkel tarım teknolojisi kullanılmaktadır.

I. Dünya Savaşı yıllarında tarım kesiminde üretime katkıda bulunan insanlar askere alınırken büyükbaş hayvanlar da askerî birliklerin emrine verilmesi tarımsal üretimi düşürmüştür.

İhraç edilen Geleneksel Tarım Ürünleri

Pamuk, tütün, afyon, tiftik, fındık, üzüm, incir vs.

NOT:Rum ve Ermeni cemaati geniş topraklar satın almışlardır. Böylece Müslüman Osmanlı, azınlıkların işçisi durumuna gelmiştir.

Sanayi

-Devletin özellikle Saray’ın ve Ordu’nun ihtiyaçlarını karşılamak için kurduğu birkaç fabrikadan ve ülkede yabancı sermayenin kurduğu küçük ölçekli ve az sayıda sanayi tesislerden başka sınai faaliyet yoktu.(Bu fabrikalar da daha çok İstanbul’da idi)

-Büyük kentlerdeki az sayıda sınai faaliyetler yabancıların ya da ülkede yaşayan azınlıkların elindeydi

-Tüm sınai faaliyetlerin İstanbul’da toplanmasını büyük ölçüde Saray’ın ve yüksek memurların İstanbul’da uygun bir piyasa yaratmasıyla açıklamak mümkündür.

-Ülkenin her kasabasında küçük atölyeler ve sanatkârlar vardır.

-Parasal olanakları elverişli ve tasarruf edebilen kesim genellikle asker ve sivil bürokratlardı.(zenginler)

Osmanlı’da Yerli Sanayinin Gelişememesinin Nedenleri

- Eğitim sistemi üretime yönelik iş gücünün oluşturulmasına olanak vermemiştir.

-Osmanlı imparatorluğu imzaladığı uluslararası antlaşmalar ve kapitülasyonlar nedeniyle, Batı Avrupa ülkelerinin tarımsal ve sınai ürünlerinin tam bir pazarı hâline dönüşmüştü.

-Küçük sanayi teşvik ve yerli malını koruma amacıyla 1913’de çıkarılan “Geçici Sanayi Kanunu’ndan daha çok azınlıklar yararlandı.

-Özellikle büyük şehirlerdeki su, elektrik, havagazı, telefon, tramvay gibi altyapı tesislerinin işletilmesi imtiyazına sahip yabancı şirketler tekel durumunda idi.

-Gümrük duvarlarının son derecede düşük olması, yabancı ürünlerin iç piyasaya kolaylıkla girmesine olanak vermiştir.

-ilk elektrik enerjisi istasyonu 1902’de Adana’da kuruldu.

Ulaştırma

-Millî Mücadele’nin başladığı günlerde Anadolu’da üç ulaşım yolu vardı: Demir yolu, kara yolu, deniz yolu.

Demiryolu:

-Bağımsızlık Savaşı sırasında kullanılabilir tek ulaşım aracı demir yoluydu. Bunların yapımı ise yabancı sermayenin denetiminde ve kendi çıkarlarına göre olmuştur

-Demiryolu hatların tamamı yabancı şirketlerce işletilmekteydi. (ilk demir yolu imtiyazı 1856’da İngiltere’ye İzmir-Aydın hattı için verildi.)

-II. Abdülhamid Konya, Bağdat ve Basra Körfezi arasında demir yolu yapılmasına ilişkin imtiyazı 27 Kasım 1899’da Deutsche Banka vermişti.

-Demir yolu ağının denetimi ancak Millî Mücadele Dönemi’nde Ankara Hükümeti’nce sağlanmıştır.

Karayolu:

-Anadolu’da yerleşme yerleri arasında düzenli ve dört mevsim açık kara yolu yoktu.

-1919’da Türkiye’de 1000 civarında otomobil vardı. Bunların 800 tanesi istanbul’daydı.

Denizyolu:

-Osmanlılar 1844 yılında iki vapuru Boğaz’da sefere koydu.

-1851 yılında Üsküdar’a günde dört sefer yapan Vesile-i Ticaret ve Girit vapurları sefere başladı.

-Kabotaj hakkına sahip olmayan Osmanlılarda dolayısıyla deniz ticaret filosu gelişmedi.

Galata Köprüsü :demir köprü olarak 1878 yılında II. Abdülhamid zamanında yaptırılmıştı. Bugünkü Galata Köprüsü hâline gelmesi 1912 yılında bir Alman şirketi tarafından gerçekleştirilmiştir.

Karaköy-Tünel arasında işleyen yeraltı treni 1874 yılında hizmete girmiştir.(Abdülaziz dönemi)

Türkiye’de ilk düzenli posta teşkilatı Ekim 1840’da kuruldu

Dış Ticaret

-Osmanlı imparatorluğu yönetimi kapitülasyonlar nedeniyle serbest dış ticaret rejimini benimsemek zorunda kalmıştır.

-1838 Balta Limanı Ticaret sözleşmesi ile ithal mallar için gümrük vergileri %3 iken ihraç malları için gümrük bu miktarın üç katı idi.

-Osmanlı dış ticaret istatistikleri 1878 yılından itibaren yayımlanmaya başlandı.

-Dış ticaret açığı süreklidir ve ihracatın ithalatı karşılama oranı yaklaşık %55 düzeyindedir.

-1900-1913 yılları arasında Osmanlı dış ticareti içinde İngiltere ve Fransa’nın payları düşerken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve İtalya’nın payları yükselmiştir.(Denge siyaseti)

-Osmanlı Devleti tarım ürünleri ve bazı madenler ihraç eden; temel tüketim malları, diğer sanayi malları ile demir yolu malzemesi ve silah-cephane ithal eden bir dış ticaret yapısı içindeydi.

-ithalat ve ihracat büyük çapta deniz taşımacılığı ile gerçekleştiriliyordu.

-Anadolu dış ticareti İstanbul dışında İzmir, Mersin, İskenderun, Samsun ve Trabzon limanlarından gerçekleşiyordu

-Alman sermayesi, demir yolu dışında Konya ve Adana ovalarının sulama projeleriyle ilgilenmiştir

-Ankara Hükümeti Colby M. Chester’in başında bulunduğu bir Amerikan şirketine, Nisan 1923’te beş bin km’lik demir yolu ve maden imtiyazı verdi.(Amaç:ABD ile yakınlaşmak)

OSMANLI DEVLETİNDE PARA VE BANKA

Para:

Osmanlılarda ilk para 1327’de Orhan Bey zamanında kestirilen “gümüş akçe”dir.

Fatih döneminde ilk Osmanlı altın lirası olan “Sultani’ basıldı.

Osmanlı Devleti’nde ilk kâğıt para uygulaması, yani “Kaime”, 1840 yılında gerçekleşti.(Abdülmecit dönemi)

9 Ocak 1881 tarihli yasayla Osmanlı lirası para birimi olmuştur

Osmanlı I. Dünya Savaşı’na girdiğinde tedavülde egemen para “kaime” idi.

1918’de1 altın lira, 333 kuruş idi. Bağımsızlık Savaşı sonunda 625 kuruş oldu.(25 dolar)

Banka:

-Kırım savaşından sonra İngiliz sermaye grubuna 500 bin İngiliz lirası sermayeli ve Bank-ı Osmanî (Ottoman Bank) adını taşıyan bir banka kurma izni verildi.( Kuruluşundan 7 yıl sonra 1863 yılında Banka, Bank-ı Osmanî-i Şahane’ye katılarak faaliyetine son verdi. Osmanlı bankası olarak varlığını sürdüren Bankaya Hazine işlemleri yapma ve banknot çıkarma yetkisi verildi.)

-İkinci yabancı banka, merkezi Paris’te olan Kredi Lyone’dir.

-Alman sermayeli iki banka; Deutsche Orient Bank 1906’da, Deutsche Bank 1909’da ülkeye geldiler

-italyan bankaları, 1911’de Banco Di Roma ve 1919’da Banco Commerciale italiana kuruldu.

-Osmanlıların ulusal bankacılık girişimi Mithat Paşa önderliğinde 1863’de Ziraat Bankası ve 1868’de istanbul Emniyet Sandığı ile başlamıştır.( “Memleket Sandığı” ile Ziraat Bankasının temelini atmıştır. Zamanla “Memleket Sandığı ve istanbul Emniyet Sandığı Ziraat bankasına dönüştü..)

-Yerli sermayeyle ilk banka itibar-ı Millî Bankası adıyla 1917’de kurulmuştu.( Bu banka 1924 yılında Türkiye iş Bankası ile birleşti.)

NOT: İlk milli bankamız Ziraat Bankasıdır

Kamu Maliyesi

-Osmanlı’da“ Tek Hazine”, “Tek Bütçe” ilkeleri 1856 yılından itibaren yürürlüğe kondu.

-Osmanlı maliyesi 1881 yılında yürürlüğe giren “Muharrem Kararnamesi’ ile Düyun-u Umumiye İdaresi’nin denetimine girmiştir. (bu idare gerek gördüğünde haciz yoluyla tahsilat yapabiliyordu)

-I. Dünya Savaşı sonrasında galip devletlerin işgaline uğrayan Osmanlı Devleti ikinci bir yabancı yönetimin denetimine girmişti.

-Anadolu’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, İstanbul’da Padişah Hükûmeti ve işgal Kuvvetleri olarak Osmanlı toprakları üzerinde siyasi ve iktisadi yönden üç ayrı karar merkezi ortaya çıkmıştır.

-Birinci Dünya Savaşı öncesinde devletin birikmiş borç miktarı 180 Milyon Osmanlı lirası kadardı.( Lozan Antlaşması ile bu borçlar Osmanlı’dan ayrılan ve bağımsız hâle gelen ülkelerce de ödenmesi kararlaştırıldı.Türkiye kendi payına düşen kısmı 1954 yılına kadar ödedi)

MİLLÎ MÜCADELE’NİN FİNANSMANINDA İÇ KAYNAKLAR

-Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin halktan topladığı ayni ve nakdi yardımlar

-TBMM, Anadolu halkının Osmanlı Hükûmeti’ne ödediği vergilere el koydu

- Mustafa Kemal Paşa 7-8 Ağustos 1921 tarihinde yayınladığı Tekâlifi Milliye Emirleri ile savaşın gerektirdiği mal ve hizmetlerin teminine çalışmıştır.

- Kurtuluş Savaşı’nın finansmanı vergileme, el koyma, borçlanma ve dış kredi gibi başlıca kaynaklarla gerçekleştirilmiştir

(ayrıca Anadolu insanının gönüllü katkılarından ve yardımlarından sağlanmıştır.)

Cumhuriyetin İlk yıllarında (1923-1930 arası);

-17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde İzmir’de toplanan Türkiye iktisat Kongresi’nde alınan kararlara uygun olarak, hükûmet ilk ulusal ticaret bankamız olan Türkiye iş Bankası’nın 1924’te faaliyete geçmesini sağlamıştır.

-Ardından sanayi alanında kredi vermek üzere 1925 yılında Sanayi ve Maadin Bankası kurulmuştur.

-Çiftçi kesiminin isteğine uyularak, yaklaşık devlet gelirlerinin %30’unu sağlayan Aşar Vergisi yürürlükten kaldırıldı.

1927 yılında “Teşvik-i Sanayi Kanunu” ile sınai yatırımlar özendirilmeye çalışılmıştır.

-Demir yolu yapımı öncellikle ele alındı.

-Yabancı şirketlerin millileştirilmesi başlatıldı.

hazırlayan=terakki