İSLAM MEZHEP TARİHİ Ünite 8- Alevilik ve Bektaşilik
Yapısında belli ölçüde HurufiŞii anlayışlarda nufuz etmiştir.
Yesevilikvefailik olarakta varlığını devam ettirmiştir.
Temelinde tasavvuf vardır. ismaili etkiye dayanarakta kısmen Batıni alayışları ile Hurufilik ve isnaaşare ye ait unsurlar bulunmaktadır.
16 yy. itibaren son şeklini almış ve temelinde ve karakterinde değişme olmamıştır.tarihsel bakımdan KIZILBAŞLIK ve BEKTAŞİLİK olrak iki ana yapıyı ifade eder.
10 yy. itibaran Müslüman olan Türkler (Türkmen) arasında farklı isimlerle teşekkül edip gelişen Alevilik on asırlık bir zaman dilimini alır.
İLK DÖNEM
Orta asyada başlamış ve dervişlerle anadoluda da etkili olmuştur.
Tasvvufi yapıların başında YESEVİLİK gelir.orta asyadan hindstana kadar uzanmıştır.
Diğer tasavvufi yapı VEFAİLİK tir.
KALENDERİLİKyesevilk ve vefailikle beraber aşırı zühd ve takva temeline dayalıdır.
HAYDARİLİKburanın müridleri kalendermeşreplidir.15yy.anadoludan silinmiştir.
BABAİ AYAKLANMASI VE BABAİLİK HAREKETİ
1240 yılında Selçuklu hükümdarı II gıyaseddin keyhüsrev zamanında çıkmış isyandır.
Baba İlyas Selçuklular tarafından idam edilmiş ve kaçıp kurtulanlan tükmenler sıkı bir dayanışmayla BABAİLİK hareketi ortaya çıkmıştır.
Siyasi olmaktan çok dini-mistik bir karakter taşıyan hareket onun halifeleri vasıtasıyla anadolunun değişik yerlerine nakledilerek sürdürülmüştür.
HÜNKAR HACI BEKTAŞ VELİ VE RUM ABDALLARI
Hünkarın asıl adı bektaş dır.horosan erenleri diye bilinen KALENDERİYYE akımına mensuptur.
Hacı Bektaşa nispet edilen eserler: MAKALATKİTABÜL-FEVAİDŞERHİ BESMELE
RUM ABDALLARI:ikinci ve üçüncü nesil Babai şeyhleri ve bunlara tabi olanlardır.
SAFEVİLİK VE KIZILBAŞLIK
Babi zümreleri SAFEVİYYE adıyla başka harekete girmeye başlamışlardır.azerbaycanın Erdebil şehrinde tasvvufi bir zeminde ortaya çıkmıştır.
Daha sonra şii unsurları bünyesine alarak siyasi bir hüviyete de bürünmüştür.
Şeyh cüneyd. Batıni karakterde din anlayışına sahip olarak siyasi başarılar elde etmiştir.yerine geçen oğlu haydarmüritlerine oniki imamı temsil eden on iki dilimli kırmızı börk(başlık) giydirerek onların KIZILBAŞ olarak anılmasını sağlamıştır.
Haydarın oğlu şeyh İsmailAzerbaycan ve nahçıvan gibi yerleri ele geçirip tebrizde ŞAHLIK tahtına oturmuştur.oniki imam adına hutbe okutmuş ve para bastırmıştır.1501 de resmen safevi devletini kurmuştur.
BEKTAŞİLİĞİN GELİŞMESİ
Bektaşilik asıl kuruluş ve gelişmesi 15 yy.sonlarına doğru BALIM SULTAN’ın(Hızır bali) tarikatın başına geçmesiyle gerçekleşmiştir.
Balım sultan Bektaşiliğe yeni bir ıslahat ve teşkilatlanmaya tabi tutmuş ve ADAP-ERKANINA son şeklini vermiştir.kendisi hiç evlenmediği için tarikata bekarlık (mücerretlik) erkanı getirmiştir.hacı bektaş dergahında 15 yıl postnişinlik yapmış ve 1516 yılında vefat edip orya defnedilmiştir.
Balım sultanla beraber Kızılbaşlık ve Bektaşilik daha belirgin hale gelmiştir.
Kızılbaş ocaklarına karşı desteklenen Bektaşilik(ilk dönemlerden beri yeniçerilik içerisinde temsil edilen) hem anadoluda hemde balkanlarda güçlenmiştir.
YAKIN DÖNEM GELİŞMELERİ
En önemli olay yeniçerilikle beraber Bektaşi tekkelerinin kaldırlmasıdır.
II Mahmut 1826 dayeniçerilerin bozulan oluşumuna son vermiştir.yeniçerilikle bağlantısı olan Bektaşiliğinde üzerine gitmiş ve birkaç Bektaşi babası da idam edilmiştir.
Sultan Abdülaziz döneminde Bektaşiler on yıl içinde bazı temel eserleri neşretme imkanı bulmuşlardır.ve kapanan tekkeler açılıp canlandırlmaya başlanmıştır.
Bulgaristan Arnavutluk olmak üzere balkan ülkelerindeülkemizde ağırlıklı olarak çorumAmasya tokatKahramanmaraşTunceli Sivas illerinde alevi ve Bektaşi yaşamaktadır.
İNANÇLARİBADETLER VE ADAB-ERKAN
ÜÇ tarihsel dönemin izlerini taşır
İLK DÖNEM
Göçebelerin islamı kabul edip gök türk inancı Şamanlıkkamlık geleneği ile iç içebenimsedikleri ve yesevilikismaili olarak tasavvufi yapılar olarak kendini ifade ettiği dönemdir.
İKİNCİ DÖNEM:
15.yy.ilk yarısında Hurufi anlayışlarının nufuz ettiği dönemdir.hurufilik Kızılbaşlılığa sınırlı Bektaşiliğe ise daha güçlü sirayet etmiştir.
ÜÇÜNCÜ DÖNEM:
Onikiimam Şiiliğinin (isnaaşeriyye) anlayışlarının nufuz ettiği dönemdir.
İNANÇLAR
Kelime-i şahadet ALEVİLİKTE kabul edilmiştir fakat alinin velayetide eklenmiştir.
HAK-MUHAMMET-ALİ = ULUHİYYET-NÜBÜVVET-VELAYET olarak sembolize edilir.
İBADETLER
Alevilik ve Bektaşilikte ibadet anlayışı :
1 -genel İslami ibadetlere karşı tutumlar (namazoruçzekathac kendi anlayışlarına göre yapılıyor.)
2-adab-erkan diye anılan temele ritüellere ilişkin tutumlar.
ADAB ERKAN
İNSANI KAMİL oluncaya kadar uyulması gereken kurallardır.
ALEVİLİK-KIZILBAşLILIK:Kızılbaş erkan kitabı BUYRUK 16 yy.son şeklini almıştır.
Halifededemürebbirehbermüsahip ve taliplik olmak üzere 6 dereceli idi halifelik kalkmış Bektaşilik çelebisi tarafından temsil edilmiştir.
BEKTAŞİLİK: 16yy.balım sultanla ıslahat ve düzenlemeile erkanı belirlenmiştir
Muhiplikdervişlikbabalıkmücerretlikhalifelikv aya dedebalık şeklinde sıralanır.
Alevilik ve Bektaşilik te asıl amaç İNSANI KAMİL OLMAKtır.bunun için hercan yani talip bir mürşide bağlanarak DÖRT KAPI –KIRK MAKAM bilinip uygulanmalıdır(.şeriat+tarikat+marifet+hakikat)
Hacı bektaşı velinin MAKALATI ve BUYRUKTA yer alır küçük farklılıklarıyla .
Alevilik ve Bektaşilik erkanının esası CEM adı verilen toplantıdır.cem toplantılarında ONİKİ HİZMET in yerine getirldiği meclislerdir.
BEKTAŞİLİKTE ikrar cemi yahut nasip alma cemi vardır ve kuralları yerine getirildiği taktirde herkese açıktır.
KIZILBAŞ ALEVİLİKTE :yol mensubu olmak alevi anne babadan gelme şartına bağlıdır.
MUSAHİPLİK ERKANI:Bektaşilikteki ‘’ ikrar cemi’’ ne tekabül eder.
Evli iki çiftin yol kardeşliğidir.
GÖRGÜ ERKANI: yılda bir pirin önderliğindetolum önünde sorguya çekilme ve aklanma amacıyla yapılan erkandır.
Dar ‘ a durma veyahut dar ‘a çekilme çok önemldir.
ABDAL MUSA ERKANI:kış aylarında yapılır.ileri gelenler toplanır kurbana karar alınır.
BAŞ OKUTMA ERKANI:Bektaşilikteki kişinin ikrarına bağlı olduğunu göstermeye yöneliktir
Alevilikteki görgü erkanına tekabul eder.
KOLDAN KOPMA ERKANI:
Gençlerin toplantıya alıştırma onlara adap ve erkan hususunda duygu verme ….
DARDAN İNDİRME ERKANI:
Alevilik ve Bektaşilikte vefat eden bir kimse için HAKKA YÜRÜDÜ deyimi kullanılır.helallık alma temelinde yapılan toplantıya denir.
MUHARREM ERKANI: hz. Hüseyinin şehit edilmesi özel bir erkanla hatırlanır.
DÜŞKÜNLÜK ERKANI: yol mensubu bir canın ikrarına bağlı kalmayarak büyük suç işlemesi üzerine pirin talimatıyla toplum dışına itilmesine ve pişmanlık duyup tekrar dönmesine denir.