[Medine-web]

ÜNİTE 10 HADİS İLMİ VE TENKİDİNİN GELİŞMESİNDEKİ ETKENLER


1- Hz.Peygamberin Maneve otoritesini Devam ettirme arzusu
2-Dönemin Hakim sözlü (şifahi) geleneği
3-Hz.Peygamber sonrası ortaya çıkan siyasi-itikadi tartışmalar.
Hadis Tenkidinin Amaçları
1-Bir rivayetin sübutunu tespite çalışmak
2-Aynı rivayetin farklı tariklerini karşılaştırma
3-Rivayetteki idracı ilaveyi ortaya çıkarmak
4-Sahabenin hadislere ilişkin farklı yorumlarını araştırmak
Hadis Taklidinin Gelişimini Teşvik eden unsurlar nelerdir.
1-Ehli kitapla yakın kültürel ilişki
2-İslam dünyasında yaşanan siyasi çatılmalar
3-Hadisin gücünden farklı amaçlarla yararlanma isteği
4-İnsan hafızasına bağlı nedenlerle ortaya çıkan rivayet farklılıkları.
Bilgi parçalarının kaynağını gösterme zarureti üzerine geliştirilen sistem, üç amacın gerçekleşmesine yardım etmiştir.
1-Bir sözün, düşüncenin sahibini, ilk menşeini ortaya koyabilmek,
2-Bir söz, düşünce veya fiilin, aslına, özüne uygun olarak onun sahibinden sonraki dönemlere nasıl aktarıldığını ve aktarılma aşamalarını, yollarını gözlemleyebilmek,
3-Her isteyenin istediği bir sözü, düşünceyi istediği herhangi bir kişiye kolayca nispet etmesinin önünü kesmeye çalışmaktır.
Rivayet; Bir sözün, düşüncenin veya olayın ilk kaynağına doğru, onu bir içerik, metin olarak aktaran şahıs/ravi halkalarının düzenli zikredilmesiyle oluşan bir isnad/rivayet zincirine dayanarak nakledilmesidir.
İsnad; Geriye doğru tarihi takip zihniyeti olarak tanımlamak mümkündür, rivayetlerin tarihi süreç içinde kendileriyle ilerlediği kişiler raviler üzerinde yapılmaktadır.
Zabt; rivayeti algı ve muhafaza yetenekleri,
Sika (güvenilir); karşılaşılabilecek farklı durumlar, la be’se bih(sakıncasız), da’if(zayıf), metruk(rivayeti terkedilmiş), kezzab(yalancı), leyse bi kaviy (sağlam değil)
Hadisi Tarihi: Hadisin mahiyeti ile İslam inanç ve kültüründeki yeri üzerinde durur, hadis edebiyatı ve hadisin sosyal hadiselerle alakası hakkında bilgi verir.
Hadis Usulü; Bir rivayetin ve içeriğinin metninin sağlamlığına veya güvenirliğine hükmedilmektedir, bu yaklaşım ve detaylarını konu edinen ilim dalına denir. İsnadın durumunu ve onu oluşturan ravilerin hallerini ele alarak, rivayetlerin nasıl sınıflandırıldığını, bu aşamalarda hangi temel kavramların kullanıldığını inceler.
Hadis Tenkidi: Bir rivayetin sübut ve sıhhatinin araştırılması, metninin anlaşılması ve yorumlanması gibi müstakil alanları kapsayan bir çalışma alanını ifade eder. Hadis tenkidi, özellikle peygamber efendimize nispet edilen bir söz ve fiilin gerçekten ona ait olup olmadığını, farklı rivayet tarikleri ve metinleri arasından hangilerinin muteber addedileceği ve bu rivayetlerin nasıl anlaşılacağı üzerinde durmaktadır.
Arz/karşılaştırma; Bir rivayetin hem bir başka delil veya pasajla, hem bir temel ilke ve amaçla karşılaştırılmasına günümüz hadis çalışmalarında arz denir.
Metin tenkidi, İçerik karşılaştırması/arzı başlığı altında incelediğimiz bu konu bazı günümüz eserlerinde, genel bir ifade ile, metin tenkidi şeklinde tanımlanır.
1-Hadislerin kurana Arzı; bununla kastedilen, söz konusu hadislerin içeriğinin kuranı bir ayeti veya geneliyle karşılaştırılmasıdır. Bu karşılaştırmadan beklenen, her hadisin doğrudan Kuranda bir teyidinin bulunması değil, arz edilen hadisin Kurana (bir ayetine, bir ilkesine) muhalif olmaması veya kurana uygun olmasıdır. Mevzuat kitapları bu türe örnek olabilecek bir hayli rivayeti muhafaza etmektedir.
**Kurana arz, anlama ağırlıklı bir yöntemdir, bu nedenle bu yönteme daha sık başvuranlar reye önem verenler olmuş, kuran ve sünnet gibi dini kaynaklara lafızcı bir yaklaşımla ayrı ayrı otorite ve bağlayıcılık atfedenler ise böyle bir uygulamaya olumlu bakmamışlardır.
** Hz.Aişe içerik karşılaştırmasında kurana arz uygulamasıyla yaptığı eleştirileriyle, bir çok rivayetteki ravi yanılgılarını tespit etmiş, eksiklikleri düzeltmiş ve böylece kendisinden sonra gelenlere güzel bir örnek teşkil etmiştir.
2-Hadislerin sünnete Arzı: İçerik karşılaştırmasında bir diğer kaynak da sarih sünnettir. Nakledilen bir haber veya hadisin, açık bir şekilde sarih sünnete muhalif olmaması beklenir, Hz.Peygamberin davranış ve uygulamaları anlamına gelen sünnet, bir yandan rivayetler yoluyla gelmiş olsada, diğer yandan pek çok kişinin gözlem ve tatbikatıyla nesilden nesile aktarılan pratik uygulamalar olduğundan, salt sözlü nakillerden daha güvenilir sayılmıştır.
3-Hadislerin Hadise Arzı; İçerik değerlendirmesinde en fazla karşılaştığımız uygulama, bir rivayetin bir diğeri ile karşılaştırılmasıdır.
** Ahad rivayetlerin birbiriyle karşılaştırılması esnasında, idrac (hadis metnini açıklamak için eklediği ilave söz), izdırap, kalb, tashif ve tahrif, ziyadetus-sikat gibi kavramlar ifade edilen durumlarla karşılaşılabilir.
4-Hadislerin Tarihi verilere Arzı;Bir hadisin rivayetin, içeriğini oluşturan vuku bulmuş bir olay, aynı zamanda tarihin araştırma konusu olmaktadır. Hadiste geçen verilerle tarihteki verilerin örtüşmesi beklenir. Bu nedenle hadis münekkitlerinin metinleri değerlendirmede en başarılı oldukları alanlardan birinin, hadisleri tarih alanının verileriyle karşılaştırmaları, özellikle zaman ve mekan belirten rivayetleri bu çerçevede tahlil etmeleri olduğu söylenebilir. Bu metot sayesinde bir takım hadislerin tamamen asılsız olduğu, bir kısmındaki bazı bilgilerin ise tarihi gerçeklere muhalif olduğu ortaya konulmuştur.
Hz.Peygamber sonrası siyasal, sosyal ve kültürel gelişmeleri tasvir eden hadis kitapları,; Fiten, melahim,eşratus-saa, fedali,menakib,zühd ve rekaik
5-Hadislerin Akla Arzı: Rivayetlerin içeriklerinin değerlendirmede başvuracağımız bir diğer çerçeve de aklı selim, akli birikim ve tutarlı düşüncedir. Hadislerin bu çerçevede değerlendirirken sübjektif ölçüler yerine objektif ölçüleri kullanmak gerekir. Hadisçiler de bir hadisin akla aykırılığını zayıflık nedeni sayarken kastektikleri, yönlendirilmemiş bedihi/külli akıldır. Gözlem ve tecrübe ile elde edilebilecek verilere aykırı rivayetlerin de sahih olmadıklarına hükmedilir.
6-Hadislerin Dile, örfe Arzı; Bir rivayetin içeriğinin anlatımda basitlik, ifadede tutarsızlık ve dengesizlik içermesi onun zayıflığı yönünde bir ipucu olarak kullanılmaktadır. Zira Hz.Peygamber az, öz ve fasih konuşup lüzumsuz beyanlarda bulunmaması ile tanınmaktadır. Rivayetlerin dil ve üslup bakımından incelenmesi sadece onların zayıf olup olmadıklarının değil, aynı zamanda bazı mecazi anlatımların ortaya konmasına da yardım etmektedir.
Rekaket; Rivayetlerde karşılaşılan ifade ve anlam bozukluğuna, dildeki rekaket adı verilir.
Kelam Bağlamında (Kelam ve Hadis); Hadis tenkidinin yoğun biçimde görüldüğü sahalardan birisi de kelamdır. Kader konusu başta olmak üzere bazı kelami konular tartışılmaya başlanmıştır. Hicri 2. asırdan itibaren Allahın sıfatları ile ilgili rivayetler, çeşitli inanç konularını içeren rivayetler tenkide konu yapılmıştır.
** Hadisçilerle kelamcılar arasında Allahın sıfatları konu edinen rivayetlerde tartışmalar yaşanmıştır ve karşılıklı kitaplar yazılmıştır. İbn Huzeyme nin Kitabut-tevhid en meşhur eserlerden biridir. Herevinin Zemmul Kelam, Muhammed b.Eb-hasen b. Furekin Muşkilul Hadis ve beyanuhu, vs….
Ebu hanifenin sahip olduğu hadisleri kritik ölçütlerini genel olarak şöyle sıralayabilir.
1- Rivayetlere külli bir perspektiften bakılmakta,harfi tahlillere gidilmemektedir.
2-Rivayet metinleri manaya delaletleri bakımından kategorik bir sınıflamaya tabi tutulmamaktadır.
3-Rivayetlerin muhteva kritiğinde islamın genel ilkelerine referans yapılmaktadır.
Umra; kişinin, bir araziyi, evi vs. yaşadığın süre için sana veriyorum demesidir. Kaydı hayata bağlamasıdır.
** İmam Ebu Yusuf,Ebu Hanife haberleri hem şekil açısından hem de içirik açısından kritiğe tabi tutmuşlardır. Bilhassa içerik açısından analiz yaparken rivayetlerin kurana arz edilmesi prensibine Ebu Yusuf vurgu yapmıştır.
** Ebu Cafer et-Tahavi Şerhu maanil asar adıl eseri en önemli eseridir. Haberlerin içeriğini tahlil etmekte, rivayetlerdeki içi tutarlılığı aramaktadır. Rivayetleri bütün versiyonlarıyla naklettikten sonra tarikun nazar demek suretiyle yaptığı yorumlar genellikle bu kriterin uygulamasına yönelik yorumlardır.
Şafinin hadis kritiğinde sahip olduğu prensipler;
1-Hadis, sünnet, sünnet de hadistir.
2-Hadisin sünnet olması için sübutu yeterlidir.
3-Sabit olan hadis bizatihi sünnettir. Başka bir delile ihtiyacı yoktur
4-Hadis-sünnet, yerel uygulamalar ve icma iddialarıyla tenkit edilmez
5-Hadis-sünnet, kıyasa dayanılarak tenkit edilemez.
Ebu İshak eş-Şirazinin el-Lüma fi usulil fıkhı da kaydettiği prensipler;
1-Hadis, aklın icaplarıyla çelişirse batıldır
2-hadis, kitabın ve mütevatir sünnetin nassıyla çelişirse aslı yok demektir veya mensuhtur
3-hadis, icma ile çelişirse ya mensuhtur, yada aslı yoktur
4-herkesin haberdar olup, nakletmesi gereken bir şeyi, bir kişi naklederse o rivayet asılsızdır.
5-Adeten tevatür sayısına ulaşmış kitlelerin nakletmesi gereken bir haberi, bir kişi naklediyorsa bu haber asılsızdır.
** Hadislerin tenkidinde önemli hususlardan birisi de haberlerin birbirleriyle mukayesesidir. Bu durum hadislerin tercih kriterlerinin geliştirilmesine yol açmıştır. Şirazi bu konuda genel prensipleri şöyle sıralamıştır.
1-Ravilerden yetişkin olanın hadisi tercih edilir.
2-Fakih olan ravinin hadisi alınır.
3-Hz.Peygambere daha yakın olanın haberi öncelenir.
4-Haber verilen olaya tanık olanın yahut olayla ilgisi bulunanın haberi tercih edilir.
5-Ravileri daha fala olan hadis tercih edilir.
6-Hz.Peygambere daha uzun süre arkadaş olanın hadisi tercih edilir.
7-Hadisi daha kapsamlı aktaranın haberi tercih edilir.
8-Daha geç Müslüman olanın hadisi tercih edilir, zira en son durumu nakletmiş olma ihtimali yüksektir.
9-Daha titiz ve ihtiyatlı olanın haberi tercih edilir.
10-Lafızlarından tereddüt olmayan hadis tercih edilir.
11-medineli olan ravilerin haberi tercih edilir.
12-hadisinde ihtilaf edilmeyen ravinin haberi tercih edilir.
Dil ve Kültür bağlamında (dil-kültür ve hadis) ; Basra ve Kufede teşekkül eden iki dil okulu, her şeyden evvel Arabın anlam dünyasını teşkil eden varlık ve eşyaya dair eserler vücuda getirmişlerdir. Basralılar daha çok soyut durumu esas alıp fasih bedevilerin dil ve edebiyat malzemesini baz alarak, ona kıyas yolunu benimserken, kufeliler fiili durumu da ihmal etmeyerek, seyrek de olsa, şaz ve nadir kullanımlara itibar ediyorlardı. Şafinin fıkıhtaki tavrı, Basralıların dildeki eğilimlerinin yansıtırken, Ebu Hanifenin fıkhi tavrı Kufe dil telakkisini aksettirmektedir.
Günümüz İslam Dünyasında Hadis Tenkidi: Geçmişin klasik yöntemi ve birikimi çerçevesinde ele almaya çalışmaları, keza bu alandaki asli değerlendirmelerin, öncenin yetkin alimleri tarafından yapıldığı kanaatinden hareket etmeleri şaşırtıcı değildir.
** Türkiyede yapılan bazı tezlerde bir rivayet veya belli bir konuya dair rivayet grubu eleştirel incelenmeye tabi tutulurken, çalışmaların bir bölümde rivayetlerin isnadı üzerinde durulmakta,diğer bölümlerde rivayetlerin tarikleri ve içerikleri kendi aralarında karşılaştırılmakta, müteakiben arz yöntemi çerçevesinde bir içerik değerlendirmesi yapılmaktadır.
Batılı Hadis Tenkidi-Şekil ve içerik yaklaşımı; Batılı hadis araştırmacılarını amaç ve yöntemi Müslüman hadis araştırmacılardan farklıdır. Batılı araştırmacılar için hadisler, rehberliğine müracaat edilen bağlayıcı metinler değil, Müslüman toplumların inançları, tarihleri ve toplum hayatlarına dair araştırmalarda yararlanılacak malzemedir. Bu yaklaşım dolayısıyla onların bu malzemeye yönelttiği öncelikli soru, bu malzemenin güvenilir olup olmadığı veya ne kadar güvenilir olduğu, ne gibi yapısal özellikler taşıdığıdır.
** En genel anlamda tarihi tenkit metodu, filolojik metot gibi yöntem ve yaklaşımlar olduğunu söyleyebiliriz.
J.Schacht; İslam hukuku alanında araştırma yapmış, hukuk içerikli rivayetleri değerlendirmeye çalışmıştır.
Harald Motzki; Mekke Hukuk ekolünün ilk iki hicri asırdaki gelişimine dair isnadlardaki ravilerin rivayet oranları ile gerek rivayet siğalarındaki lafızlar gerekse metinlerin içeriği ve özelliklerini tümevarımcı bir yaklaşımda ele aldığı çalışma ..
Juynlboll: Sadakai Fıtr hadisini araştırmıştır.
J.Van Ess; hadisle kelam arasında adlı yoğun fikri bir kurguya sahip eseri vardır.