[serpil]

12. Hafta

12. AİLEDE DİN EĞİTİMİ
Aile Eğitiminin Mahiyeti
Çocuğun ailede din ve ahlâk eğitimi, anne-babanın onu dini ve ahlâki değerler açısından etkilemelerine ve her türlü öğretici rollerine dayanır. Anne-babanın etkilemeleri ve öğretici rolleri, ya bilinçli ve sistemli rasyonel eylemlerle veya gelişigüzel, tesadüfi, bilinçdışı tavırlarla ortaya çıkmaktadır. Öğretme ve etkileme bilinci ile yapılmayan tesadüfi (olağan ve kendiliğinden) davranışların hangi sonuçları hasıl edeceği kestirilemez. Çünkü her etki, farklı kişilerde, farklı zamanlarda değişik
tepkiler oluşturabilmektedir. Rasgele etkilerin olumlu tepkiler oluşturması için bunların belli değerler üzerinde tutarlılık ve süreklilik göstermesi gerekir. Babanın veya annenin bütün davranışları dini ve ahlâki değerler üzerinde doğru, tutarlı ve sürekli olduğu taktirde çocukların bu yönde davranışlar geliştirmeleri kaçınılmaz olur.

Ancak her babanın veya annenin kendi değerleri doğrultusunda dört dörtlük bir tutarlılık ve süreklilik göstermesi olgusu kolay rastlanır bir şey değildir. Buna anne ve babanın farklı kişiler olarak gösterdikleri davranış farklılıkları da eklenince aile içindeki etkileşimlerin tesadüfi sonuçlar üretmeye terk edilmemesinin önemi daha iyi anlaşılmış olur. Çocuklar, büyüklerin zaaflarını çabuk fark eden dikkatli birer gözlemci
oldukları için onların aile içinde istenilen dini ve ahlâki değerler ve davranışlar kazanabilmeleri ancak bilinçli, sistemli ve akılcı çabalarla mümkün olur.

İnsan yaratılıştan çok üstün özelliklere, mükemmel bir ruhi dokuya sahip olarak dünyaya gelmesine rağmen fiziksel, zihinsel ve ahlâki olgunluğa kavuşuncaya kadar uzun süre geçmektedir. Çocuk bu süre içinde kendi kendine yetmeyip yetişkinlerin yardımına ihtiyaç duymaktadır. Onun nasıl bir kişiliğe sahip olacağına, hangi değerleri edineceğine kendisi değil büyükler karar vermektedir. Çocuk her türlü etkiye açık, hayrı da şerri de kabul edebilecek kabiliyette yaratılmış olduğundan ana-baba onu ne şekilde etkiliyorsa çocuk o şekilde etkilenip o etkilerle şekillenmektedir. Bu durum çocuk yetiştiren büyükler için ciddi bir sorumluluktur. Anne ve babının bu sorumluluğu en iyi şekilde nasıl yerine getirecekleri konusu önemli bir ailede din eğitimi problemi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu konuda neler yapılabileceği, çocukları dini ve ahlâki yönden istenen iyi özelliklerle yetiştirebilmek için onlara aile içinde ne tür etkilerin yöneltileceği deneysel araştırmalara dayanan bilimsel ve akılcı tespitleri gerektirmektedir. Son zamanlarda bu konuda önemli çalışmalar yapılmakta, tecrübelere dayalı birtakım ilkeler ve yöntemler
geliştirilmektedir. Şüphesiz ki, tecrübeler ve bunlardan çıkarılan prensipler ve idealler çocuk yetiştirmede ihmal edilemez imkanlardır. Ancak çocuk ister istemez bir değerler dünyasının içinde doğmakta ve bu dünyanın mensuplarının birikimleri, fikir ve kanaatleri çerçevesinde kendi kişiliğini ve kabiliyetlerini geliştirebilmektedir. İlkeler
her zaman olgularla örtüşmemekte ve beklenen sonucu vermemektedir. Bu durumda ilkelerle birlikte idealler de ön plana çıkabilmektedir. Ancak hiçbir ideal, prensip veya metot çocuktan önemli olmamalıdır. Çocuğun fıtrattan getirdiği saf ve dingin yetileri ile kendini gerçekleştirme çabası, dini ve ahlâki değerlere özgürce yönelmesini sağlayacak tedbirlerle beslenecektir. Bu husus göz ardı edilerek sabit idealler uğruna
katı ilkeler uygulamak çoğunlukla beklenenin aksine sonuçlar vermektedir.

Şimdi ana-babanın çocuğuna nasıl bir eğitim vereceği hususuna dönecek olursak öncelikle bunun doğumdan itibaren başlanan uzun bir süreç olduğunu belirtmemiz gerekir. İnsanın dünya ile bağlantısını kuran beş duyusu çalışmaya başladığı andan itibaren çevre ile ilişki kurma ve etkilenme süreci başlamaktadır. Bu süreçte çocuğun fiziksel, zihinsel ve cinsel yetilerinin gelişimi uzun zaman alan ve belli aşamalardan
geçen bir seyir takip eder. Bu süreç içinde çocuğun gelişimi belli ilkelere dayandığı için onun eğitimi de bu ilkeler çerçevesinde yürütülecektir.

Piaget* çocuğun belli dönemlerdeki yetilerinin karakteristik özelliklerine göre zihinsel gelişimi üç evreye ayırır. Bunlardan ikisi çocuğun tamamen ailenin kontrolünde olduğu okul öncesi döneme aittir. Bu evreler, duyu-hareket dönemi ve işlem öncesi dönem diye adlandırılır.

Duyu-Hareket Dönemi, doğumdan itibaren geçen ilk iki yıllık süreyi
kapsamaktadır. Bu dönemde bebek çevresindeki nesnelere bir anlam verememesine karşın onlara büyük bir ilgi duyar. Çocuk bu dönemde çevresiyle sadece duygusal etkileşimler yaşar, annesinin sıcaklığını, sevgisini duyar, onun ilgi ve ilgisizliğinden etkilenir, çevresindeki sesleri, görüntüleri, sevgi ve kavga davranışlarını algılayıp bilinç
altına kaydeder. Bu dönemde çocuğun dini ve ahlâki değerler kazanmasını sağlayacak öğretici anne-baba rolü, onun hep dini ve ahlâki değerler yönünde tutum ve davranışlar görmesini, yanlış ve aykırı sesler yerine tatlı, hoş, sevecen sesler duymasını sağlamak şeklinde olacaktır. Büyüklerin çocuğa karşı içten, sıcak ve sevecen tavırları, onun görebildiği ortamlarda başkalarına karşı gösterdiği sevgi, uyum, yardım
davranışları çocukta çok olumlu etkiler bırakır.

Çocuk sevgi-nefret, cömertlik-cimrilik, uyum-uyumsuzluk, dürüstlük-hilekarlık vb. bütün duyguları duyu-hareket döneminde ana-babası ve diğer aile bireyleri ile ilişkilerinden kazanmaya başlar. Bireyin sosyal gelişimi üzerinde duran Erikson’a* göre sosyal gelişimin ilk evresi olan 0-18 aylık dönemde çocuk annesi ile sıkı bir duygusal iletişim yaşamaktadır. Bu dönemde annenin çocukla olan iletişimin olumlu
olması onda temel güven duygusunun, olumsuz olması da güvensizlik duygusunun gelişmesini sağlar. Bebeğin beslenme, temizlik, dokunulma, rahatlatılma ihtiyaçlarını gidermede annenin uygun zamanlı, düzenli ve tutarlı davranışları çocukta temel güven duygusunun gelişmesine sebep olurken bu konudaki düzensiz ve tutarsız davranışları da çocukta güvensizlik duygusunun oluşmasına sebep olmaktadır.

İşlem Öncesi Dönem, 2 yaş ile 6 yaş arasında geçen süreyi kapsamaktadır. Bu dönemde çocuk nesnelere anlam vermeye, onların ilişkilerini fark etmeye başlarlar, nesnelere yönelik eylemlerini düşünceye dayandırsa da mantıksal davranış gösteremez; kötüyü, yanlışı, faydalıyı, zararlıyı kendine göre bir ilişki düzeyinde algılayabilir ve ancak bu düzeyde onlara karşı tutum alabilir. Ancak çocuk bir şeyin
kötü veya yanlış olduğunu, öğretilmedikçe veya denemedikçe bilemez, her gördüğünü taklit etmeye çalışır ve büyüklerin yaptığı her davranışı iyi ve doğru olarak algılar.

Yine bu dönemde çocuk ben merkezlidir, kendi eğilim ve arzularını ön planda tutarak başkalarının bakış açısı ile kendi bakış açısı arasında ayırım yapamaz. Annebabanın yoğun bir şekilde korumacı davrandığı bu dönemde çocuk kendisine ilginç ve çekici gelen olaylar ve ilişkiler içinde kişiliğini geliştirme, kendisi olma ve bağımsız davranma eğilimindedir. Ana-babanın sınırlayıcı tavrı ile çocuğun özgürleşme eğilimi şeklinde başlayan bu zıt yönlü davranış ilişkisi, dikkatli bir şekilde uzlaştırılmadığı taktirde ileride tarafları birbirinden uzaklaştıracak yönde gelişme potansiyeline sahiptir.

Bu açıklamalardan sonra işlem öncesi dönemde çocuğun geliştirdiği yetiler şöyle sıralanabilir:
1- Nesnelere anlam vermeye ve ilişkilerini fark etmeye başlar
2- Mantıksal davranış göstermese de ilişkilerini düşüncelere dayandırır
3- İyiyi-kötüyü, doğruyu-yanlışı, faydalıyı-zararlıyı öğretilmedikçe bilemez
4- İyiyi-kötüyü, doğruyu-yanlışı, faydalıyı-zararlıyı kendisine göre bir ilişki düzeyinde algılayabilir.
5- Her gördüğünü taklit eder, büyüklerin bütün davranışlarını doğru kabul eder.
6- Ben merkezlidir, kendi eğilim ve arzularının ön planda tutar.
7- Girişimde bulunma, bağımsız davranma eğilimindedir.

Aile eğitimi çocuğun bu özelliklerini dikkate alarak yürütülmesi gereken çok önemli ve o ölçüde de bilgi ve maharet gerektiren bir iştir.


Aile Eğitiminin İlkeleri
Aile içinde ana-baba ile çocuklar arasındaki iletişimlerin olumlu ve sağlıklı yürümesine, gelişim sürecinde çocuğun olumlu değerler kazanmasına anne-babanın nasıl yardımcı olacağına dair yapılan deney ve araştırmalar sonucu tespit edilmiş bir takım tedbirler vardır. Ortama ve uygulayıcıya göre farklı sonuçlar verse de bu tedbirlerin bilinmesi ve ana-babaların onları uygulama bilinç ve kararlılığına sahip olmaları daima olumlu sonuçlar vermektedir. Aşağıda anne-babanın çocuklarla başarılı iletişimler kurmalarına ve onları yönlendirmelerine yardım edecek becerilere dair bazı temel ilkeler kısaca açıklanacaktır

a. Eğitici ve Öğretici İlişkiler Kurma
Henüz bir yaşını doldurmamış çocuğun aile içinde anne- babası ve diğer aile bireyleri ile iletişimleri dokunma, okşama, gezdirme, bakım ve diğer fiziksel ilişkiler şeklindedir ve bu ilişkilerin her biri onda kalıcı etkiler bırakır. Altı yaşa kadar devam eden ilişkiler zaman içinde dil becerisi, sözel tanımlamalar ve sembollerle gelişir. Çocuk altı yaşa kadar ana-babası ve diğer aile bireyleri ile yaşadığı ilişkilerle temel karakterlerini şekillendirir. Okul öncesi çocuğun aile bireyleri ve özellikle annebabasıyla iletişimleri sözlerden çok daha fazla duygusal ağırlıklı ilişkiler yoluyla olur.

Çocuğu sevmek, okşamak, onun ilgilerine uygun karşılıklar vermek, onunla oynamak veya ona ilgisiz davranmak, onun gözü önünde cereyan eden diğer aile bireylerinin birbirleri ile ilişkileri çocuğa duygusal mesajlar gönderir. Her nesnel göstergede olduğu gibi onunla ilgili olsun veya olmasın duyduğu sözlerin arkasındaki duygular çocuk için daima ön plandadır (Gordon, 2000). Dolayısı ile büyüklerin sözlerinin ve davranışlarının kendileri açısından doğruluğu değil çocuğun onlardan nasıl bir duygusal etkileme yaşadığı önemlidir.

Ana-baba çocuğa karşı veya çocuğun yanında onu hep olumlu yönde etkileyecek davranışlar sergilemelidir. Çocuğun gözü önünde sergilenen korku ve dehşet figürleri, öfkeli bağrışma ve tartışmalar, ağlama ve benzeri yoğun üzüntü hali onu derinden etkiler ve olumsuz bir kişilik geliştirmesinin yolunu açar, onda güvensizlik, suçluluk,
şüphe, utanç, cimrilik, kıskançlık duygularını geliştirir. Aile bireylerinin çocukla olan doğru ve tutarlı ilişkileri ve onun bulunduğu ortamlardaki doğru davranışları da, çocukta paylaşma, yardımlaşma, uzlaşma, özgüven, özerklik ve girişkenlik duygularının gelişmesini sağlar. Bu duygular dini ve ahlâki erdemlerin, tutum ve anlayışların temelini oluşturacağından ailedeki din eğitimi öncelikle çocukta bu duyguların gelişmesini sağlamak olarak anlaşılmalıdır.

Ailede çocuğa din eğitimi vermek ona sadece dini bilgileri öğretip belletmek değildir. Dinin önemsediği duyguların, erdemlerin, tutum ve davranışların kazandırılması, çocuğu dini davranışlara sevk edecek kabiliyetlerin geliştirilmesi en anlamlı ve kalıcı din eğitimi değeri taşır. Küçük çocuklara dini bilgileri belli ölçülerde belki sadece kavramlar ve semboller olarak sözlerle anlatarak öğretmek mümkün olsa
da bu onların anlama ve kavrama kapasiteleri ile sınırlı kalmak zorundadır. Eğer çocuğun din eğitimini sözel bilgileri öğretme olarak anlarsak onun anlayabileceği yaşa, bazı konuları kavrayabileceği zamana kadar beklememiz gerekecektir. Halbuki din eğitimini değerler ve anlayışlar kazandırma olarak kabul ettiğimizde buna doğumdan
itibaren başlayabiliriz. Bu da ilişkilerle öğrenmenin gerçekleştiği dönemde çocukla düzenli ve doğru ilişkiler kurmakla mümkün olacaktır.

b. Bilinçli Kontrol
Genellikle anne daima çocuğunu koruma ve kontrol altında tutma, çocuk da özgür davranma ve kendini gerçekleştirme tutkusu ile hareket eder. Henüz tek başına sokağa çıkamayacak yaşta bir çocuğu annesi elinden tutup yolun kenarında gezdirirken çocuk annesinin elinden kurtulup rasgele yürümeye, yolun ortasına dalmaya çalışır. Anne de takılıp düşmesin, başına bir kaza gelmesin diye dikkatle onu kontrol altında
tutar. Başlangıçta gayet normal görünen bu zıt yönlü özgürleşme ve sınırlama davranışları yıllar ilerledikçe başka alanlarda ve başka şekillerde her iki taraf için de bir tutku halinde sürüp gider.

Çocuğun kendini gerçekleştirme ve özgürleşme eğilimi, onun anne-babasından kopma, uzaklaşma, onları reddetme anlamı taşımaz. Aynı şekilde anne-babanın korumacı ve sınırlamacı davranışları da çocuğun özgürlüğünü elinden alma anlamına gelmez. Hal böyleyken bu zıt yönlü eğilim ve davranışlar iyi yönetilmediği taktirde zamanla her iki taraf için de problem olmaya başlar. Ancak problem oluşmasını önleme, durumu kontrol etme ve ilişkileri doğru bir şekilde yönetme sorumluluğu
anne-babaya aittir, çocuktan bu konuda bir şey beklenemez.




İlişkiler iyi yönetilemezse, anne-babanın aşırı sahiplenici ve korumacı tavrı çocuğun özgürleşme hasretini besleyeceğinden çocuk kendine yeter duruma geldikçe ebeveyninden uzaklaşacaktır. Anne-baba çocuğun bazen yanlış da olsa özgür davranışına örneğin düşüp canının yanmasına izin verirse çocuk ağlayarak annesinin yardımını isteyecek ve ondan kopamayacağını öğrenecektir.

Aile içinde anne-baba ile çocuk arasındaki zıt yönlü eğilimler her zaman sorun teşkil edecek bir husustur ama asıl sorun anne-babanın bebeklik yıllarından itibaren çocuğa karşı alışkanlık haline getirdiği sınırlayıcı tutumunu zamanla akılcı ve bilinçli bir şekilde geliştirememesindedir. Çoğunlukla anne-babalar çocuk büyüdükçe ona karşı davranışlarını geliştirmek yerine çocuğun hep emir alan, söz dinleyen, itaatkar
davranışlar göstermesini beklerler. Aslında anne-babanın korumacı ve sınırlayıcı tavrı da çocuğun özgürleşme davranışları da gayet doğaldır. Çocuk hem özgür davranışlarla kendini gerçekleştirmeye ve yeteneklerini geliştirmeye çalışacak hem de anne-baba onu kontrol ederek, her konuda anne babasının yardımına baş vurmasını öğretecektir.

Aralarında sorun bulunan iki taraf da birbirlerinin varlığından ve diğerinin kendisi için vazgeçilmezliğinden değil, birbirlerinin tutum ve davranışından şikayetçidirler ve bu şikayetlerini de yakınma şeklinde açığa vururlar. Çocuğun yakınması bir geri bildirim olarak anne-baba için değerli ve önemlidir fakat anne-babanın yakınması anlamsızdır.
Onların yapması gereken, çocuğa karşı yeni tutumlar geliştirerek ilişkileri olumlu ve yararlı bir şekilde yönetmektir.

Dini ve ahlâki değerler açısından yanlış bir davranışı gözlenen çocuğa söylenen“ayıptır”, “günahtır” şeklindeki yargı sözleri davranışın yanlışlığına işaret ederek çocuğun bir ölçüde tutum değiştirmesini sağlayabilir. Ancak bu yargı sözleri, 6-12 yaş arası çocukların bütünleştirici ve kategorize edici yaklaşımları sebebiyle yanlış
sonuçlar verebilir. Sürekli yargı sözleri ile telkinde bulunmak, bu yaşlardaki çocukların şekilsel benzerlikler kurdukları diğer konulardaki cesaretlerini kırar ve ayırt edicilik yeteneklerini köreltebilir. Çocuğun yanlış olan ilk deneyimleri böylesi otoriter ve yargılayıcı tavırlarla karşılandığında onun her zaman hata edebileceği korkusu ile
kendine güveninin zayıflaması, kişilik gelişiminin olumsuz etkilenmesi ihtimali de yüksektir. Bunun için ana-baba çocuğun bir yanlış davranışını düzeltmek istediğinde onun bunu niçin yaptığını sorgulamaktan kaçınarak ona suçlandığı hissini vermeden davranışın yanlışlığını öğretmeyi başarmalıdır.

c. Model Davranışlar Gösterme
Okul öncesi çağdaki çocukların büyükleri gözleyerek onları taklit ederek
öğrenme eğilimleri baskındır; onlar gibi olmaya özenir, onların davranışlarını doğruluk ve yanlışlık yargısında bulunmaksızın benimserler. Bu çağdaki çocuklar yoğun bir şekilde nesneler ve sembollerle kurdukları ilişkiler dünyasına sözel uyarıcılardan çok
görsel uyarıcılarla nüfuz edilebilir. Modern eğitim bilimi, çocukların, ana dilin öğrenilmesi, kişiliğin gelişmesi, uyum ve intibak konularındaki öğrenmelerinin sembollerle gerçekleştiğini vurgulamaktadır. Çocuklar çevrelerine uyum sağlama çabasında önce sembollerden yola çıkıyorlar, onlara ilgi duyuyor ve onlarla bütünleşmekten haz duyuyorlar, sonra onları kavramaya ve anlamlandırmaya çalışıyorlar. Onlar çevrelerindeki insanların davranış sembollerini model olarak alıp taklit etmeye çalıştıkça kendi davranışlarını geliştiriyorlar.

Bu bakımdan aile içinde çocuklara dini değerleri ve bu değerler üzerinde olumlu davranışları kazandırmanın en temel yollarından biri onlara görsel zenginlikli modeller sunmaktır. Çocuğun örnek alıp taklit erme eğilimi sebebiyle bir doğruyu ona sürekli söylemek ve anlatmaktansa o doğruyu çocuğun gözü önünde davranış olarak tekrarlamak daha etkileyicidir. Örneğin ailede bir büyüğün namaz kılma, dua ve niyaz
hali onlar için oldukça etkili figürlerdir. Yapılan bir araştırmada dini prensipleri yaşayan ana-babanın bu davranışları ile çocukları ibadete teşvik ettikleri ve çocukların da buna olumlu karşılıklar verdikleri tespit edilmiştir.

Aile büyükleri özellikle de anne-babalar farkında olmasalar da tutum ve
davranışları ile sürekli çocuklar için birer örnek ve modeldirler. Çocuk hayatı onlardan öğrenir; onlara bakarak, onlar gibi yapmaya ve onlar gibi olmaya çalışarak davranış geliştirir Çocuğuna dürüstlük, çalışkanlık, cömertlik, merhamet, yardım severlik vb.


erdemleri öğretmek isteyen anne-baba bunları kendilerinin yaparak, yaşayarak göstermesi gerekir. Çocuk, dini değerlere ve ahlâki erdemlere uygun davranışların nasıl olduğunu gözünün önündeki modellerden öğrenecektir. Anne-babalar çocuklarının iyi davranışlar kazanmasını isteyerek onlara hep iyi şeyler söylerler, nasıl davranmaları gerektiğini anlatırlar. Ancak çocuğa söyledikleri ile kendi yaptıkları çelişik olan anne-babanın çelişkisini çocuk çabuk fark eder ve sözlerine itibar etmez.

Çocuğuna 20’ye aldığı ayakkabısını “arkadaşlarına 50’ye aldık dersin”, “telefon çalarsa evde olmadığımı söyle” türünden basit gibi görülen yanlışlıkları olan büyükler, çocuklarına dürüstlük adına bir şey öğretmezler. Çünkü çocuklar sözel telkinlerden çok gözünün önünde cereyan eden davranışlara, yaşantılara ve olaylara itibar ederler;
onlara göre gerçek olan sözler değil olaylar ve yaşantılardır.

d. Dolaylı Etkileme
Nasihatler şeklinde sürekli öğretici telkinlere maruz kalmak, çocuk için sevimli bir durum değildir. Kazandırılmak istenen değerlerin çocuğun ilgi alanına giren yaşantılar içinde verilmesi, ilgi duyduğu bir konu ile meşgul olurken hissettirilmesi etkili bir yoldur. Oyun merakı, arkadaş çevresi, medya vb. etkenler çocuğu farkında olmadan birtakım anlayış, tutum ve davranışlara sürükler. Onu bu etkenlerin cazibesinden kurtarmak imkansızdır, kurtarmaya çalışmanın da bir yararı yoktur.
Aksine çocuğun bu ilgileri, ona dini ve ahlâki değerleri kazandırmada önemli bir imkandır.

Çocuk ilgilerinin eğitim yönünden önemi, bunların öğrenme için gerekli olan güdülenmenin (motivasyonun) kaynağını oluşturmasından gelmektedir. Çocuk merakını tatmin eden ve onu eğlendiren meşguliyetlere kapıldığında farkında olmadan bütün yetileri ile öğrenmeye yönelmiş demektir. Onu haz duyduğu meşguliyetlerden
başka hiçbir şey bu ölçüde öğrenmeye hazır hale getiremez. Oyun ve eğlence etkinlikleri, gezi ve seyirler, hikaye, masal, çizgi filim çocuklar için daima ilgi çekici ve onlara yönelmek haz vericidir. Dini ve ahlâki değerler içeren hikaye, masal, çizgi film, sinema, tiyatro, toplantı ve geziler, başka ilgilerle çocuğu çekerken aynı zamanda ona zihinsel ve duygusal değerler kazandırır. Bu kazanımı ona öğütle, nasihatle aynı ölçüde güçlü ve etkili bir şekilde vermenin imkanı yoktur. Dini ve ahlâki değerleri doğrudan anlatıp benimsetmeye çalışmak yerine dolaylı etkileme denilen çocuğun ilgi alanındaki meşguliyetlerle ona değerler kazandırmak büyüklerin göz önünde bulundurması ve özenle uygulaması gereken bir husustur.

e. Uygun Yaşantılarla Özdeşleştirme
Çocuk hayatı yaşamaya, hayatın içinde kendisi olarak var olmaya çalışırken bunu büyüklerinin sözel telkinlerinden çok kendi yaşantıları yoluyla başarabilmektedir. Çocuğun soyut işlemler düzeni ve ortak yapı sistemleri oluşuncaya kadar onun hayata dair eylemler şeması deneyimlerle oluşmaktadır. Çocuk bizzat yapmaktan, denemekten
ve duygusal ilişkilerden haz duyar, yapıp ettikçe öğrenir ve yaşayarak öğrendikleri ile bütünleşerek o yönde bir kişilik geliştirir. Böylece çocuk kendi iç dinamiklerinden daha çok dış dünyanın yani içinde bulunduğu çevrenin bir ürünü olmaktadır.

Somut işlemler döneminde gerçekliğe ulaşmaya çalışan çocuk bu çabasını nedensellik bağlamında yürütür. Çocuktaki nedenselliğin en ilkel biçimi, dış süreçlerin onun iç yaşantısından gelen şemalarla sürekli olarak özümsenmesinden ileri gelmektedir. Çocuğun iç şeması ile özdeşleşen dış yaşantılar onu çekmekte ve bunun sonucu girişilen ortak ilişkiler onu dış süreçlerin karakteri ile bütünleştirmektedir. Çocuk önce taklit ve özenti ile giriştiği yaşantıları zamanla özümseyerek onlarla
özdeşleşir ve kendi davranışları haline getirir. Bu bakımdan çocuğun istenilen dini ve ahlâki değerlere uygun davranışlar geliştirebilmesi için ona olabildiğince bu değerleri içeren özendirici yaşantılar hazırlanması, onunla paylaşılan uygun ortak yaşantı alanları oluşturulması gerekir. Böylece çocuklar bu yaşantı ortamlarında geliştirdiği ilişkilerle istenilen değerleri kazanma imkanını elde etmiş olurlar.

Çocuk televizyon, bilgisayar, oyun ve arkadaş ortamında kontrolsüz bir şekilde kendi yaşantılarını oluşturmaya terk edilirse onun nasıl bir kişilik kazanacağı bu yaşantıların sürüklemesine terk edilmiş olur. Modern hayat düzeninin aile içi ortak yaşantıları adet ve gelenekleri zayıflattığı bir gerçektir. Çocuklar artık aileden çok başka etkenlerin Gordon’un deyimi ile öteki ana-babaların etkisinde gelişmektedirler.


Çocuğun haz duyarak katıldığı bir ilişki içindeki öteki ana-babalar kaçınılmaz olarak onu kendi değerleri doğrultusunda şekillendirmektedirler. Onların olumsuz etkiledikleri hesaba katılmadan çocuğun doğru davranışlar geliştirmesine yardımcı olmak güçtür.

Çocuğu yanlış tutum ve anlayışlara sürükleyen birlikteliklerin getireceği
olumsuzlukları önleyebilmek için dış etkenleri kontrol altında tutup onlarla mücadele etmek yetmiyor. Çocukla daha fazla birlikte olmak, onunla daha çok ortak yaşantılar oluşturmak gerekiyor. Anne-baba çocuğuna daha çok vakit ayırmalı, onunla oynamalı, şakalaşmalı, konuşmalı, ona hikayeler, masallar, anılar anlatmalı, onu gezdirmeli, bazı
olayları ve nesneleri birlikte incelemeli ve değerlendirmeler yapmalıdır. Özellikle yemeklerde sofraya birlikte oturmak, birlikte dua etmek, çocuğun ibadet ve sohbet ortamlarına, faydalı sosyal ve kültürel etkinliklere katılmasını sağlamak çok değerli sonuçlar vermektedir. Çocuğun haz duyarak katıldığı dini törenler (bayramlaşmalar,
kandil geceleri programları, mevlitler vb.), ibadetler, dualar, ilâhiler, dini sohbetler gibi tecrübeler onda ömür boyu silinmeyecek izler bırakır.

Ailede Dini Gelenek ve Adetler
Farklı zamanlarda meydana gelen birçok olayın aynı biçimde tekrarlandığını izleyen insan zekası, bunlardan genellemeler yaparak soyut kurallar meydana getirir. Bunlar da hayatın bütününe şamil olan sosyal düzen kurallarını oluşturur. Bu kurallar herkes tarafından paylaşılarak uzun süre devam ettirilirse yerleşir ve toplumun
yazılmamış kanunları olarak bağlayıcılık kazanır. Bu yüzden gelenek topluma ortak idealler ve müşterek davranış kalıpları oluşturmada sağlam bir dayanak temin eder ve toplumsal kararlılığın ve meşruluğun kaynağı olarak görülür. Daha küçük insan gruplarının tekrarladıkları özgün yaşantılar olan adetler de aynı şekilde o gruplardaki bireyleri yönlendiren grup içi meşruiyet kaynağı durumundadır. Aile sosyal gruplar
içinde üyelerini kan ve gönül bağı ile birleştiren yegane kalıcı, değişmeyen, en sağlam gruptur. Aile içindeki adet ve gelenekler bireylerin en has, tabii ve içten paylaştıkları yaşantılardır.

Eğitimin sadece planlı ve programlı etkilemelerden ibaret olmadığı, bireyin içinde bulunduğu çevre içindeki etkileşimlerinin çok daha güçlü ve kalıcı öğrenmeler sağlayan eğitim işlevi gördüğü bir gerçektir. Sosyolojik pedagoji ekolu, eğitimi"yetişmiş neslin sosyal hayat içinde henüz olgunlaşmamış olan nesle karşı sarf ettiği faaliyetlerin bütünü" olarak görür. Aynı faaliyetler adet ve gelenek yaşantıları ile aile
içinde daha yoğundur. Manevi ve kültürel mirası yeni kuşaklara aktarmanın iki yolundan biri planlı eğitim faaliyetleri, diğeri de adet ve geleneklerdir. Eğitim tevarüsün bilinçli ve akılcı şekli ise gelenek de tabii ve normatif şeklidir. Üstelik gelenekte tekrar ve süreklilik bulunduğundan bu yolla kazanılan değerlerde kalıcılık daha güçlüdür. Bu bakımdan adet ve gelenekler, değerlerin korunmasına, yaşatılmasına, yeni kuşakların bu değerlerle yetiştirilmesine yönelik pratik sonuçlar
açısından çok önemlidir.

Din-gelenek ilişkisine yani geleneğin dini yönden meşruiyeti hususuna
baktığımızda gelenek bağlamında İslam dininin iki temel özelliğinden bahsedilebilir. Bunlardan biri İslam dininde, dini yaşantıların kesintisizliğinin ve sürekliliğinin önemsenmesi, diğeri de ibadetlerin ve vahiy kaynaklı temel kuralların dışındaki dini yaşantılarda zaman ve mekan farklarını tanıyan hareket serbestliğinin olmasıdır. Bu iki
temel öğeden hareketle, İslam’ın öne çıkardığı değerlere uygun davranışların sosyal hayat içinde sürekliliğinin gelenekle ilişkili olduğu bir gerçektir. Çünkü hangi davranışlar gelenekleşirse onların sürekliliği sağlanmış olur. Dini alanda sürekliliği olan davranış ve yaşantılar en çok geleneksel forma bürünmüş olanlardır. Demek ki adet ve gelenekler dini davranış ve yaşantıların sürekliliğini sağlamanın bir yoludur.

Aile içinde değerlerin paylaşılması ve aktarılması yönünden adet ve gelenekler meşru ve önemli eğitici ve öğretici unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu imkanlar doğru ve yerinde kullanıldığında değerli sonuçlar elde edilebilir. Zira çocuk, aile içinde yerleşmiş bulunan adet ve gelenekleri kendiliğinden öğrenir ve onların barındırdığı değerleri benimser. Bu bakımdan dini ve ahlâki değer yönünden yerleşmiş
gelenekleri ve güzel adetleri bulunan ailelerin çocukları tutum, davranış ve kişilikler bakımından diğerlerinden ayrılır. Çünkü çocuklar aile içinde yaşatılan adet ve geleneklerden sanıldığından çok fazla ve güçlü bir şekilde etkilenmekte, bu yolla kazandıklarını ömür boyu taşımaktadırlar.

Çocuğun aile içinde sağlam ve köklü değerler kazanabilmesi için aileler dinden gelen, dini değerler ve ahlâki erdenler üzerine kurulu geleneklerini ısrarla sürdürmelidirler.

Her işe besmele ile başlama; ezana ve Kur’ana saygı gösterme;
yemeklerde, yatıp kalkarken, yolculuğa çıkarken dua etme; dini törenler, mevlitler, sohbetler vb. yaşantılar dini duygu ve sıcaklığı taşıma ve yerleştirme etkisine sahiptirler. Çocuklar üzerinde yapılan bir araştırmada, onlardaki dini duygunun, büyükleri izlemek, onların davranışlarını gözlemek, ezan, dua, namaz gibi sembolleri
düşünmek suretiyle geliştiği tespit edilmiştir. Çocukların geleneğe bakışını tespit etmek üzere yapılan bir araştırmada da çocukların, selamlaşma, bayramlaşma, düğünler, bayramlar vb. ortak geleneklerin sağladığı sosyal faydaları değerlendirmede beklenmedik derecede isabetli düşüncelere sahip oldukları görülmüştür. Örneğin Kurban Bayramı etkinliklerin, insanlar arasında dostluk ve kardeşlik ve yardımlaşma
duygularının gelişmesini sağlamak açısından değerlendirmişlerdir (Cebeci, 1996).

Demek ki çocuklar için gelenek, insanları oyalayan, onları kültürel bütünün bir parçası halinde tutan davranış kalıpları olmaktan öte bir anlam taşımakta, insanın tarihten gelen manevi kimlik değerleri ile bağlantıyı kurup sürdürecek bir öze işaret etmektedir. İşte geleneğin bu özü ve gelenekteki "tekrarlama" nın dinamik gücü, günümüz insanı açısından bir kültür ve kimlik mücadelesinin diğer bir ifadeyle fazilet
mücadelesinin temelini oluşturmaktadır. Günümüzde yerleşik değerlere sahip bir müslüman için güçlü, olgun ve saygın bir aile ve toplum yapısı oluşturmada gelenekler vazgeçilmez birer kültür ve kimlik öğeleri olarak görülür. Geleneklere uymayanlar dinden, kültürden ve sosyal kimlikten uzaklaşmış, yozlaşmış ve topluma yabancılaşmış kabul edilir.

Geleneğin güçlü bir manevi yönü vardır ve insanın kutsala yönelmesi ile gelenek arasında doğrudan bir ilişki mevcuttur. Geleneğin kurucu değeri daima dindir ve her geleneksel yaşantı kutsal tasavvuruna dayanmakta, insanın kutsala yönelişinin tezahürü olarak ortaya çıkmaktadır. Bu kutsal da genelde onların kabullendikleri dinin özünde bulunur. İnsanlar inandıkları dine bağlılıkları ölçüsünde geleneklerine saygı duyar ve
onları yaşatmaya çalışırlar. Din ile geleneğin en önde gelen müşterekliklerinden biri de yaşantılarda görülür. Dinler sürekliliği gerektiren değişmez kurallar ve değerler yaşantılar öngörürken gelenekler bu değerler üzerinde geliştirilen normatif yaşantılarla
onların sürekliliğine hizmet ederler.

Adet ve gelenekler konusunda dikkatten uzak tutulmaması gereken önemli bir husus vardır: Geleneksel yaşantıların zaman içinde değişime uğrayabilme, kurucu değerinden uzaklaşabilme özelliği mevcuttur. Başlangıçta Sünnet’e dayanan bir geleneğin zaman içinde yön ve şekil değiştirerek dinin kabul etmediği forma bürünebilmektedir. Tamamen dini inanç ve değerler üzerine kurulmuş bazı geleneklerin zamanla kurucu değerinden uzaklaşarak ona ters bir yöne kayması sonucu
hurafeler ortaya çıkabilmektedir. Böylece geleneklere bağlı dini anlayışlar da tabii olarak geleneğin değişebilme niteliğinden etkilenebilmekte ve insanlar hurafe şekline dönüşmüş anlayışların dini inanç ve anlayış olduğunu zannedebilmektedirler. İşte çocuklara dini ve Ahlâki değerleri aktarmada adet ve gelenekleri önemli birer imkan
olarak değerlendirirken bu hususa dikkat edilmesi, sağlam dini anlayışların yerine hurafelerin kabullenilmesini önlemek gerekir.