[Medineweb]

4. HAFTA
Usul‐i Fıkhın Mevzusu Deliller ve Ahkam‐ı Şer‘iyyedir
Sadruşşeria ve Molla Hüsrev gibi bir çok müdekkik usulcü de edille ve ahkamın her ikisinin de usul‐i fıkhın konusu olduğunu söylerler. Bu fikir mevzunun mahiyet ve tarifine daha muvafık olduğu cihetle biz de bu fikri tercih eyledik.
Edille‐i Şer‘iyye Dörttür
Kitab, Sünnet, İcma ve Kıyas‐ fukahadır. Bunlardan başka geçmiş şeriatlar, taharri, örf, teamül, itishab,
ihtiyatla hareket etmek, sahabe mezhebi, tabiin büyüklerinin mezhebi, istihsan, umum‐ı belva gibi fukaha nezdinde huccet olarak kullanılan bir takım deliller daha varsa da bunlar başlı başına müstakil bir delil olmayıp her biri zikr olunan edille‐i erbaadan birine racidir.

şer‘i bilginin birinci ve öncelikli kaynağı Kitab yani Kur’an‐ı Kerim’dir. Hz. Peygamber’in yaşayan Kur’an olmasının bir gereği olarak onun sünneti şer‘i bilgi kaynağının ikincisini teşkil eder.
İcma ise ümmeti temsil eden alimlerin şer‘i bilgi alanında ortak kanaat serdetmeleridir ki, bu manada İslam’ın kıyamete kadar baki, bozulmadan ve tahrif edilmeden yaşamasının bir garantisi olan, İslam’ın mutlak hakikat iddiasını temin eden bir delildir. İcma olmaksızın biz Kur’an’ın ve sünnetin manasından emin olamazdık, İslam ahkamının bugün bizim bildiğimiz şekilde yaşaması mümkün olmayacaktı. Bu sayededir ki, İslam kıyamete kadar bozulmaksızın devam nedecektir.

Kıyas Medine yolunun asli kaynakları olan Kitab ve sünnete yakınlaştırıcı, onlara benzetici bir yol olması gerekir. Bu sebeple kıyas kaçınılmaz bir yöntem olarak ortaya çıkmıştır. Kıyas olmasaydı faiz hadiste sayılan altı maddeyle sınırlı olur; sadece hamr adı verilen üzümden yapılan alkollü içkiler haram, diğerleri ise helal olurdu. Mantık kıyası olarak belirtmek gerekirse, naslarda hakkında haram hükmü verilen x ile aynı özelliği taşıyan y eğer kıyas yapılmazsa haram kabul edilemez; bunun bir tutarsızlığa yol açtığı açıktır. Kıyas İslam’ın evrensel ve rasyonel mantığının bir gereğidir.

İlk Üç Delille Kıyasın Farkı
Bu dört delilden ilk üçü yani Kitab, sünnet ve icma konum ve statü bakımından farklı olsalar da
üçü her açıdan asıl ve ispat edici delil sayılırlar. Yani bunların her biri kendi başına şer’i hüküm koyabilir. Dördüncü olan kıyas ise hükmün kendisine dayanması sebebiyle bir açıdan asıl ve delildir ama kendisi de Kitab, sünnet ve icmadan elde edilmiş olan illete dayanıyor olması bakımından diğer açıdan asıl değildir. Bunun içindir ki, kıyas ile sabit olan hüküm hakikatte üç delilden birine müstenittir.

Delillerin Kesinlik‐İhtimal Açısından Dereceleri
Doğruluğu kesin olan deliller:
1. Tevile açık olmayan Kur’an ayetleri (muhkem ayetler)
2. Mütevatir sünnet
3. icma
Doğruluğu konusunda kesin kanaat oluşmayan ama doğruluk ihtimali %50’nin üzerinde olan deliller:
1. Tevile (farklı anlaşılmaya) açık ayetler
2. Meşhur ve ahad haberler
3. Kıyas

Delillere Bakışta Değişim
İmam Azam
Ebu Hanife istihsan, İmam Malik ise maslahat adını verdikleri kıyasa ek ve zaman zaman ona alternatif
yöntemlerin İslam hukuk tarihinde yeşermesine zemin hazırladır. 19. yüzyılda Mecelle’nin 99 külli kaidesi (hukuk ilkeleri) arasında önemli bir yer tutacak olan “ezmanın tgayyürü ile ahkamın tagayyürü inkar olunamaz” ilkesinde tezahür eden örf kavramı zamanla İslami kurallarda değişimi meşrulaştıran önemli bir rol oynayacaktır, özellikle Osmanlı Devleti’nde örf çok ciddi bir yöntem olarak benimsenmiştir. Yine maslahat kavramı İslam hukuk düşüncesinde değişim baskılarını göğüslemeye hizmet edecek önemli bir yöntem olarak geliştirilmiştir. Bu bağlamda özellikle İmam Şatıbi’nin maslahat teorisine dikkat çekmek gerekir.