[Medineweb]

12. HAFTA
XII. MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERINDE SANAT
Tolunoğulları Dönemi (875-905)
Tolunoğulları Devleti Mısır ve Suriye bölgesinde kurulan ilk Müslüman-Türk devletidir. Devletin kurucusu Ahmed, Samarra’da sarayda görevli bir Türk kumandanı olan Tulun’un oğludur. Eylül 835'te Bağdad'da doğmuştur. 868 yılında Fustat valiliğine atanmış ve bir süre sonra bağımsızlığını ilan etmiştir. Kısa zamanda devletinin gücü Suriye ve Filistin bölgelerine kadar uzanmış, 905 yılında Abbasilerin Mısır’ı ele geçirmesiyle son bulmuştur.

Tolunoğullarının imar faaliyetlerinden günümüze kadar ulaşabilen yegâne eser, devletin kurucusunun adı ile anılan Tolunoğlu Ahmet Camii’dir. 876-879 yılları arasında Fustat yakınındaki Katai şehrinde inşa edilmiştir.

Karahanlılar Dönemi (840-1212)
Karahanlı Devleti, 840 yılında Uygurlar’ın yıkılmasından sonra, Bilge Kül Kadir Han tarafından Batı Türkistan’da kurulmuştur. 920 yıllarında Müslümanlığı kabul eden Karahanlılar’ın lideri Satuk Buğra Han, İslam’ı kabulden sonra Abdülkerim adını almıştır. 999 yılında Buhara’yı ele geçirerek Samanoğulları Devleti’ne son veren Karahanlılar’ın en parlak dönemi Yusuf Kadir Han zamanıdır. Yusuf Kadir Han’dan sonra zayıflayan Karahanlılar, 1058 yılında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye bölünmüşlerdir. Doğu Karahanlılar’ın merkezi Kaşgar; Batı Karahanlılar’ın merkezi ise Semerkant’tır. Doğu Karahanlı Devleti, 1130 yılında Moğol Karahıtaylar; Batı Karahanlı Devleti ise Harzemşahlar tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Karahanlılar devri, kültür ve bilim alanında olduğu gibi, imar faaliyetleri bakımından da parlak bir geçmişi ifade etmektedir. İslami dönem Türk mimarisinin ilk örnekleri bu dönemde ortaya konmuştur. Karahanlılar zamanında o günkü Orta Asya’nın önemli şehirleri Balasagun, Semerkant, Buhara, Özkent, Tirmiz ve Talas’ta, X. ve XI. yüzyıllara tarihlenen çok sayıda mimarî eser inşa edilmiştir. Malzeme olarak yapılarda önceleri kerpiç kullanılırken, sonradan giderek tuğla kullanımı ağırlık kazanmıştır.
Karahanlı camilerinin pek çoğu yıkılmış olup, bugün onlardan bazılarının sadece minareleri ayakta kalabilmiştir. Bu minareler arasında Tokmak yakınlarındaki Burana Minaresi (XI. yüzyıl), Özkent Minaresi (XI. yüzyıl), Buhara Kalan Minare (1127), Tirmiz yakınlarındaki Çar Kurgan Minaresi (1108-1109) ve Vabkent Minaresi (1196-1197) en meşhurlarıdır.
Karahanlı mimarisinde önemli bir yere sahip olan bir diğer yapı grubu ise türbelerdir. Kubbe ile örtülü ve çoğu kare planlı olan bu türbeler, tuğla işçiliği, cephe mimarileri ve büyük ölçülerdeki portalleriyle dikkat çekmektedirler. Tim Arap Ata Türbesi (978), Talas’ta XII. yüzyıl başlarında kurulmuş Ayşe Bibi ile Balaci Hatun türbeleri, Özkent Nasr b. Ali (1021), Özkent Celaleddin Hüseyin (1152) Özkent Muhammed b. Nasr (1186) ve Kaşan yakınlarındaki Sefid Bulan’da XII. yüzyıl ortalarında yapıldığı sanılan Şeyh Fazıl Türbesi en önemli örnekler olarak zikredilebilir.

Karahanlılar Döneminin Önemli Mimarî Eserlerinden Örnekler
Hazara CamiiTalhatan Baba Camii, Muğak Attari Camii
Kalan Minare
Arap Ata Türbesi
Ayşe Bibi Türbesi

Gazneliler Dönemi (963-1187)
Gazneli Devleti, Samanoğulları komutanlarından Alptekin tarafından bugünkü Afganistan topraklarında kurulmuştur. Gazneliler’de hükümdar sülalesi, yönetici kadro ve komutanlar Türk olmakla birlikte, halk ve ordu içinde İranlı, Hintli ve Afganlılar da bulunmaktaydı. Gazneliler, kurulduktan kısa bir süre sonra Doğu İran, Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’a hakim olmuşlardır. Gazneli Mahmut döneminde İslamiyet, Hindistan topraklarında yayılmaya başlamıştır. Sultan Mahmut’un oğlu Mesut, 1040 yılında Dandanakan Savaşı’nda Selçuklular’a yenilince, Gazneliler topraklarının önemli bir 98
bölümünü kaybetmiş ve bir daha toparlanamayarak 1187 yılında Afganistan yerlileri Gurlular tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Gazneli devri sanatı ve mimarisi, Karahanlı birikimiyle birlikte gerek inşaî gerekse tezyinî açıdan Büyük Selçuklu sanatının oluşumuna önemli katkılarda bulunmuştur. Abidevî ölçü, terrakotalı taş konstrüksiyon, epigrafik tezyinat ve dört eyvanlı plan şeması, Gazneli mimarisinin başlıca özellikleri olarak belirginleşmektedir.

Karahanlılarla başlayan Türk Cami mimarisinin gelişiminin Gazneliler’de devam ettiği görülmektedir. Gazneli cami mimarisi, Gazne’de kurulmuş ağaç direkli, ahşap düz çatılı ve zengin süslemeli Arusü’l-Felek Camii (998-1030) ile başlar. Günümüze kendisinden hiçbir iz kalmayan bu cami, Anadolu’da Selçuklu cami mimarisinde önemli bir yere sahip ağaç direkli camilere, öncülük etmiştir. En önemli Gazneli eseri olan Leşker-i Bazar Ulu Camii (XI. yüzyılın ilk yarısı) enine dikdörtgen planı ve mihrap önü kubbesiyle Türk cami mimarisinin Anadolu’da gerçekleşecek gelişme seyrinde önemli bir aşamaya işaret etmektedir.

Gazneliler Döneminin Önemli Mimarî Eserlerinden Örnekler
Leşker-i Bazar Ulu Camii:
Sultan III. Mesut Minaresi
Arslan Cazip Türbesi: