[HİRA]

TÜRK-ıSLAM EDEBıYATI ÜNıTE 10: TASAVVUF VE EDEBıYAT -


(Konu kafamda oturmadığında anlayabilmek için acelece yapılmış bir çalışma oldu hatalarım olmuş olabilir oldu ise affola... Umarım faydasını görürsünüz..Sınavda başarılar


Tasavvuf kelime anl: sof giymek saf olmak ilk safta bulunmak suffa ashabı gibi yaşamk


Tasavvuf:Tecribi bir ilim ve insanın kendini tanıması yöntemi.
Öğreti :Tarik Öğretinin öğretimi :Sülük metodu:usul-erkan


Gayesi :Sufi yi marifete ulaştırmak.
Sufi=Salik derviş talib mürid can


Marifet :Bilgi tecrübi ve ameli bilgi tanımak aşinalık (tas) Sufilerin ruhani halleri yaşayaral menevi ve ilahi hakikatleri tadarak(iç tecrübe ile ve vasıtasız oarak) elde ettikleri bilgi irfan.


Marifetullah:Hakka dair elde edilen bilgi arif-i billah:bu bilgiye sahip kişi


Kuşeyriye göre marifet : Salik önce Hakkı'ı onun sıfat isim ve fiillerini tanır sonra ibadet ederek ve çile çekerek nefsini arındırır ona yaklaşır.O zaman Hakk kendisini ona tarif eder.ışte marifet budur.Hakk ın kendi hakkında salik e verdiği bilgi.Salik onu tanımasının imkansızlığını anladığında marifete ermiş olur.


ırfan süreci:Seyr ve sülük (seyrü sülük)


Tarikat:ma'rifete ulaşmak için tutulan bir takım kuralları ve rsasları olan(usul-erkan) yol = irfan okulları


Tekke:Tarikatın usul-erkanının öğretildiği dervişlerin ruhen ahlaken eğitilip olgunlaştıkları yer.


Tarikatler:Bektaşilik Kadirilik Yesevilik Nakşilik Mevlevilik Halvetilik şazelilik Bayramilik Rifailik


*Tasavvuf en çok şair ve yazarları etkilemiş


Türk-ıslam Ed. Da :Dini-Tasavvufi Türk Ed. Türk Tasavvuf Ed. Tasavvufi Halk Ed.
Tekke Ed.


Tasavvuf= hal ilmi Hal sahibi=Sufi Hal e ulaştıran yaşantı:zahidane
*Peygamberimiz dön. Zahidane yaşayan sahabiler tasavvuf düşüncesinin habercisi


ılk sufi adıyla anılan:Kufeli Ebu Haşim
Sonra:Süfyanü s Sevri zü'n-Nun el Mısri Horasanlı Beyazıt Bistami Hallac-ı Mensur(düşüncelerinden dolayı idam edilmiş) Güneydi Bağdadi
Tasavvufu sistemleştiren eserlen yazanlar:Ebu'l Kasım Abdül Kerim el-Kuşeyri ve Gazali


Tarikatlerin kurumsallaştığı dönem: 4.yy da başlar 6. yy kada devam eder.
ıslam Tasavvufunun oluşumuna kaybak teşkil edenler:Abbasi dön. Sosyo ekonomik refahla birlikte oluşan zühdi hayat gerekliliği-mezheplerin yaydıkarı itikatler-Hint ıran kültüründen nazariyeler-Yeni Eflatuncu varlık anlayışı


ılk Sufi Yazar:Basralı Haris b.Esed el-Muhasibi


*Başlangıçta Bağdatlı CüneydBeyazi-i Bistami ve Ebu Said Ebu'l Hayr'ın menkıbelerinde görülen vücudiyye mesleği ;ıbni Sina Sühreverdi-i Maktul gibi filozofların katkısıyla gelişmiş.(bunlar işraki felsefeci ve yeni eflatuncu)
*Bu düşünceyi eserlerinde sistematikleştiren:Horasan Melamiliği ve ıbnü'l Arabi
Bu düşünceye göre : Vücud tektir yegane sahibi vücud vücud -u mutlak Allah tır.


Vucud-u mutlak=mutlak hayır=mutlak güzellik(hüsn-i mutlak)


Sufilere göre varoluşun sebebi:Zaman yaratılmazdan önce mutlak güzellik vardı ancak o güzelliği görecek başkaca bir göz yoktu.Güzellik görülmek taktir edilmek ister.Varoluşun sebebi güzelliğin kendini gösterme arzusudur.
Herşey zıddıyla bilinir Vucud u mutlak ın bilinmesi Adem iledir.Adem yokluk hiçlik demektir.Adem müstakil olarak mevcut değildir zaruri olarak Vucud u Mutlak tadır.Adem hayaldir tecelli dolayısıyla varlık evrenindedir.Adem vucutla karşılaşınca vucud bir aynada aksetmiş gibi dir ve bu akis hayalden öte değildir.ınsanda Mutlak güzellik akseder.Bu ned. Insan adem unsurunu yok etmeli (masiva) Hakkın visaline ulaşmak için Hak ile Hak olmalı.Bu durumu fena kavramı karşılar.


Fena : Nefsi adem; kubh ve şirk ten arındırmakla mümkün olur.Bunun yolu aşk.
Husnü Mutlak tabi aşkdan hakiki aşka geçişle görülür.Tabi aşk ademe duyulan aşkdır.
*Aşk yolu olan tasavvuf (yolculuk:seyr) akil bilgiye dayalı söz(kal) ile değil yaşananın dili hal ile öğrenilir.


Tasavvuf Ed. da çığır açan : Ömer b.Fariz ''Kaside-i Taiyye''(tercüme tahsis şerh edilmiş) ıran daıbni Sina düşünceleriyle şeyh Ebu Said Ebu'l Hayr şiirleriyle katkıda bulunmuş.


Doğu ve Batı nın batıni yönlişlerini mukayese yapan F.Schoun :
Batın. Temayünün geliştirdiği sembolik dil zahiri düzleme entellektüel bir nitelik ve derinlik kazandırmakda bu yollada onun yitip gitmesini engellemektedir.Bu itibarla la-dini şiirlede estetik ve aşkın boyutta varlığını gösteren tasavvuf etkisinin felsefi ve metafizik bir temele sahip olduğu açıktır.


*Türk boylarının ıslam ı kabul etmesinde Derviş ler önemli.


12.yy özellikleri:


*Türk illerinde tasavvuf ve tarikatler yoğunlaşmış Baba ve Ata diye anılan dervişler benimsenmiş.
*şair-şamanların yerin baba ve atalar almış(ilk temsilcileri:Korku Ata ve Çoban Ata)
*Türk Suficiliğinin En Önemli Temsilcisi: Hoca Ahmet Yesevi
*Diğer sufiler Muhammed Ma'şuk Tusi ve Emir Ali Ebu Halis
*Yesevi nin halifeleri Mansur Ata Sa'id Ata Süleyman Hakim Ata Lokman Prende Türk illerini aydınlatmış.
*Yesevi dervişleri (alperen)Moğol ıstilasıyla birlite Harezm Horosan ve Azerbaycan yoluyla Anadolu ya gelmiş.
*Ahmet Yesevinin tasavvufi anl. doğr. Yesevilik Anadolu nun Türklerşmesine ve ıslamlaşmasına katkı sağlamış,hikmetler Tasavvuf ed. şekillendirmiş.
*Dönemin diğer gelişen tarikatleri Kübrevilik ve Nakşilik


13.yy özellikleri :


*Tasavvuf Ed. kuruluş ihtişam çağı.
*Yesevilik Haydarilik Kalenderilik Mevlevilik Bektaşilik tesir alanını geliştirmiş.
*Hikmet geleneği Yunus Emre ile yeni bir sese kavuşmuş bu tarzı Yunus muakkibleri sürdürmüş.
*Mevlana ıslami ıran ed. tesirinde Farsça manzumeler yaparak farklı gelenek oluşturmuş.
*Sultan Veled Mevlevilik yolunu kurumsallaştırmış.
*Hacı Bektaşi Veli nin Malakat'ı manzum ve mensur olarak Türkçe ye çevrilmiş.
*Ahmet Fakih ve Seyyid Hamza Türkçe şiirler yazmış.
*13.yy Anadolu daki Türk-Kültür hayatının 'tedvin asrı'
*Yunus Emre nin eseri:Divan ve Risaletü'ün-Nushiye


14.yy özellikleri :


*Yunus Takipçilerinin asrı
*Mevlevilik kendi elit zümresini oluşturmaya başlamış
*Aşık Paşa;Tasavvufi ilkeleri öğretmek için Garipname yi , doğrudan doğruya tasavvufu konu edinen Fakrname ve Vasf-ı Hal ı telif etmiş.
*Eflaki Menakıbname nin ilk örneği Menakibu'l Arif'i yazmış.
*Gülşehri Sait Emre ve Attar'ın Mantuku't-Tayr mesnevisini Türkçeye kazandırmış
*Nesimi (şeriata aykırı bulunup idam edilmiş aşk şehidi kabul edilen Hallac-ı Mansur a benzetilir ) ve batıni tevil ve tefsirleriyle ekol olan Hurufilik Ed. dahil olmuş.






15.yy özellikleri:


*Başta Ankara Savaşı yla birlikte başlayan karışıklık dönemi Çelebi Mehmet le birlikte daha da güçlü olarak toparlanmış
*ıstanbul fethedilmiş Türk-ıslam kültürünün merk. Olmuş.
*Bu dönem Fatih Rönasansı ol. Değerlendirilmiş her açıdan tasavvufun gelişip merkezden muhite yayıldığı dönemdir
*Süleyman Çelebi Vesiletü'n-Necat la Mevlüt türünü oluşturmuş
*Dönemin sufi şairleri : Hamid-i Veli(somuncu baba ol. Bilinir) Emir Sultan Andülvasi Çelebi(Halilname) Hacı Bayrami Veli (Bayramiye Tarikatını kurmuş) Akşemsettin(Fatih in hocası) Yazıcıoğlu Mehmet(Muhammediyye) Ahmet Bican(Envarü'l Aşk) Alaiyeli AlaaddinGaybi(Kaygusuz Abdal) Eşrefoğlu Rumi Dede Ömer Ruşeni Kemal Ümmi Cemal-i Halveti ıbrahim Tennuri


16.yy özellikleri:


*Yükseliş dönemi(Anadolu Merkez Osm. Nın sınırları en geniş ol .dön.)
*ıstanbul bütün Dünya için Kültürel siyasi merkez.
*2.devre Melamiliği(Bayramiyye tarikatı içinden çıkmış) vahdet-i vücutçu yorumun Ahmed-i Sarban ve ıdris Muhtefi edebi sahada yer almış
*Lamii Çelebi Molla Cami nin Nefehatü'l-Üns ünü; Nev'i Yahya ıbnü'l Arabi nin Fususu'l-Hikem ini tercüme etmiş
*Dükkaninzade Taşlıcalı Yahya ahlaki ikleleri telkin edici mesvevileri Gencine-i Raz ve şah u Geda yı yazan
*Fuzuli Hadşkatü's Süeda (Destani Kerbela facisı(maktel) ) Leyla vü Mecnun (mecazi aşktan hakiki aşk a geçiş) Hadis-i ErbainTrcümesi ni yazan
*Sultanü'ş-şu'ara kabul edilen Baki yetişmiştir.(bunlardan başka şairrlerde var yazmadım sy.. 241 bakabilirsiniz.)


17.yy özellikleri :


*Siyasi alanda duraklama, tekke-medrese(Sivasiler-Kadızadeliler) tartışmaları ayyuka çıkmış ancak bu durum edebi hayatı canlandırmış.
*Tekkelerde şiir musiki ön plana çıkmış hece-aruz vezni ayrımı olmadan bolca tasavvufi şiirler yazılmış.
*Dönemin Sufi şairleri:Muhyi, ıdris-i Muhtelefi, Zakiri, Hüseyin Lamekani, Derviş Osman, Aziz Mahmud Hüdayi ,Abdulehad Nuri ,Akkirmanlı Nakşi ,Zakirzade Abdullah Biçare, Cahidi ,Sarı Abdullah Abdi, Sinan-ı Ümmi, Sunullah-i Gaybi ,Divitçizade Mehmed,Talib ,Derviş Himmet, Niyazi Mısri ,Mehmet Nazmi
*Katip Çelebi Müzanü'l-Hak(dönemin tartşmalarını ele almış)






18.yy özellikleri:


*17.yy dan kalan siyasi iktisadi sosyal sıkıntılar devam etmiş, Lale devri ,Patrona Halil ısyanı ,Kabakçı Mustafa ısyanı
*Tasavvuf Ed. da da duraklama gerileme,sufi şairler coskularını kaybetmiş
*Dönemin şairleri :Süleyman Nahifi (Mesnevi Tercümesi) şeyh Galibve mürüdi Esrar Dede ,Bursalı ısmail Hakkı (Miraciye,Ruh-ı Mesnevi) Sezai-i Gülşeni,Neccarzade Rıza Erzurumlu ıbrahim Hakkı(Marifetname(ansiklobedik eser)) (Diğer şairer bk. sy.242)


19.yy özellikleri:
*Islahat haraketleri ,Nizam-ı Cedid Ocağı,Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı
-Tasavvufi ed. zayıflamış.
*Nazif Dede(Tarifü's-Sülük) Kuddusi,Sivaslı Süzi ,Mehmet Ali Hilmi Dede......




*Tasavvufun temel konularından biri varlık konusudur.
*Sufi şairi diğerlerinden ayıran özellik Tasavvufi tecrübedir.Tasavvufçu için seyrü sülüğün gerçekleştiği tekkeler birer edebi muhittir.
*Edebi muhit :Edebiyatçının içinde yetiştiği izini süreceği ustaların şiirlerini sohbetlerini dinlediği kendi şiirlerini okuduğu icabında eleştiriler alarak yetiştiği ortam.
Zümre :Cemaat topluluk bölük grup sınıf takım bölüm cins nevi gibi anl. gelir.Edebiyatta edebi eserleri dil uslup konu gibi özellikleriyle tasnif için kullanılırSufi şairler içinden geldikleri muhite ve eselerine göre zümrelere ayrılırlar.
Geldijkleri tekkeler göz önünen alınarak Mevlevi zümresi,Bektaşi Zümresi.... gibi tasnif her tarikatı edebi okul olarak ele almak olur .Muhitten yola çıkmakla birlikte edebi eserlerin mahiyetlerini dikkate alarak tasnif yerinde olur :
Buna göretasavvuf iki koldan gelişmiş:
1-Tasavvufi Halk Edebiyatı
2-Klasik Tasavvuf Edebiyatı


Tasavvufi Halk Edebiyatı : Yesevi nin hikmet geleneğiyle gelişen edebiyat.Hece vezniyle mani koşma gibi nazımlarla ve hikmetten başka ilahi nefes nutuk devriye sathiye destur mededname ve düvaz imam diğer türlerdir.(Kaygusuz Abdal,Pir Sultan Abdal)


Klasik Tasavvuf Edebiyatı :Mevlana çizgisinde gelişen Edebiyat.Aruz vezniyle gazel kaside kıt'a musammat terkib bent terci bent rubaii tuyuğ mesnevi nazım şekilleriyle oluşur ve tevhid münacat na't mevlid hilye edebi türlerdir.




Bunlardan başka 3 temel zümre vardır:
1-Zühdi Edebi Zümre :Dini-Tasavvufi düşünceyş telkin eserleri içerir.Ne Melavi-Hamzevi edebiyatındaki irfan,vahdet inancı,aşk ve cezbe ne de Alavi-Bektaşi karakteri vardır.Daha çok Hz.Muhammed in hayatı ibadetler hac yollarından geçici dünyadan ölümden cennet cehennemden bahseder.Sahabi ve velilerin menkıbelerinden söz eden eserler var.


2-Vahdetçi Aşkın Zümre Ed. : Vahdet-i Vudut u benimseyen aşk ve cezbeyi esas alan tasavvuf çevrenin eserlerini içerir.Bayrami-Melami muhitten gelmişler.Melamiler kendilerini zahitlikte irfanda iyilikte göstermeyi kendini beğenme (kibir) kabul ederler.Daha çok şatahata varan sözler söyleyip toplumun kınamasını sağlamışlardır.Eserleri tecelli,varidat ve sunuhat gibi tsasavvufi kavramlarla niteendirilir.şairleri:Yunus Emre nin yolunda :Hacı Bayram-ı Veli Sarban Ahmet Kaygusuz Vizeli Alaaddin Emir Osman-i Haşimi Muhyi ıdris-i Muhtevi Oğlanlar şeyhi ıbrahim Sunullah Gaybi Sarı Abdullah efendi Dukakinzade Ahmet Bey Hüseyin Lemakani Osman Kemali Ahmet Rindi


3-Bektaşi Zümre Ed.: Vahdetçi Aşkın Zümre ed. andırmakla birlikte kendi karekteri olan bir edebiyattır.Bektaşiliği öne çıkarmanın yanıyla esasıyla ata ve baba adlarıyla anılan Yesevi dervişlerinin esasına dayanır .Babai Kalnderi Hurüfi Kalenderi Kızılbaş ve Tahtacı gibi muhitleride içine alarak gelişmiş.şairler :Hacı Bektaşı Veli Abdal Musa Kaygusuz Abdal Virani Teslim Abdal Yemini Muhyiddin Abdal şah ısmail Hatai Pir Sultan Abdal Kul Himmet Seyrani Kalender Abdal


Tasavvufi Eserler 2 grupta tasnif edilir:


1-Tasavvufi düşnceyi öğretmeyi amaçlayan eserler
2-Hal dilinin dışa yansıdığı eserler


Tasavvufi düşünceyi öğretmeyi amaçlayanlar:Uyarıcı telkin edici usul-erkan öğretici eserlerdir.
1- Tekke geleneğini tarihini aktaranlar : tezkiretü'l-evliya menakıbname evliyaname velayetname mansurname
2-Yolun esaslarını telkin edenler :Nasihatname sohbetname ibretname faziletname tenbihname minbername vasiyetname
3-Edep-erkan gösterenler : Telkinname erkanname tacname tarikatname
4-Tasavvuf düşüncesinin temel konularını açıklayanlar : vahdetname vücudname şathiye devriye
5-Ululardan yardım dilemeyi salık veren eserler : şefaatname desturname istimdadname
6-Kur'an ın anlamyla buluşturanlar : besmelename ihlasname ayetname
7-Dini görevleri ve temel hukuki meseleleri öğretenler:salatname oruçname ramazanname hacneme kıyametname mehşername fetvaneme
8-Geleceğe ilişkin çıkarım yapan: istihracname
9-Gafletle geçen zamanın muhasebesini yapan : tahassürneme


Hal dilinin dışa yansıdığı eserler:(faydacılık esas sanat değil)


Tevhid münacat na't miraçname ilahi nefes hikmet nutuk devriye şathiye


HıKMET:Etimolojik olara hüküm vermek yargılamak demektir.Önceleri felsefe kelimesinin yerinede kullanılmış filozofa ise hakim denmiş.


Türk-ıslam edebiyatında : Ahlak ve değerleri telkin eden manzumelerdir
*Daha çok pendname hikemiyyat ve rubai tarzı şiirlerde görülür.
*Didaktiktir(öğretici).Rindane ve dervişanedir.
-Öncelikle Ahmet Yesevi nin manzumelerine verilen isimdir.(Divan-ı Hikmet)
*Divan-ı Hikmet hece vezniye yazılmış(7+7)


Dikkat:Prof. Dr. Kemal Eraslan ın görüşlerini yer verilmiş sınavda ona göre diye bir soru gelmez diye düşündüm yazmadım ama benim düşüncemdir sorumluluk almayayım sy.246 sizler bakabilrsiniz.


ıLAHı:(ilaha ait tanrısal)


Türk-ıslam Edebiyatında : Allah aşkıyla dile gelmiş her türlü şiir.Aruz yada hece vezniyle yazılabilir bestelenerek okunur.


ılahi türleri :


1-Ayin:Mevlevi tekkelerinde zikir ve sema sırasında okunmak üz. bestelenen şiirlerdir.Okuyana ayinhan denir.


2-Tapuğ:Gülşeni tekkelerinde zikir esasında musiği eşiğinde okunan ilahilerdir

3-Nefes:.Alevi-Bektaşi ve Melami şairlerin vahdet telkin ettiği ilahiler.Vahdet-i Vucud u nefeslerle telkin ederler.Beştaşi ler na't ve Hz.Ali medhiyesine nefes der.Nefesler gazel koşma tarzında hece veya aruzla yazılır.Bektaşi tekklerşnde ayin-i cemlerde sazla birl. Okunur.


4-Duraklar:Halveti tekkelerinde zikrin iki faslı arasındazakir tarafından okunur.


5-Cumhur:Tekkelerde cemaat halinde okunan ilahiler.


Dikkat:Edebiyatımızda ilahi dendiğinde Yunus Emre akla gelir.




DEVRıYYE:Tasavvufta iki manada kullanılır:
1-Bazı tarikatlarda dervişlerin dönerek icraettikleri zikir ve sema
2-Varlıkların Hak tan gelişini ve ona tekrar dönüşünü açıklayan tasavvufi nazariye


*Tasavvufta melerlerin arşda, hacıların Kabe etrafında , Gezegenlerin güneş etrafında dönmeleri de devran olarak nitelendirilir.


Dikkat:sy.248 dikkat kısmına bakabilirsiniz.Çok karışık geldi nasıl anlatacağımı bilemedim.Umarım sınavda çıkmaz ! :(


Devriyeler işlendikleri konuya göre ; 1-Ferşiyye 2-Arşiyye
Ferşiyye :Dünyaya gelişi (kavs-i nüzul) anlatır.(Üsküdarlı Haşim Baba: Devriye-i Ferişiyye )
Arşiyye :ınsanın ahlaken olgunlaşarak hakikate ermesini(kavs-i uruc) anlatır.(Niyazi-i Mısri:Devriye-i Arşiyye)


*Ferşiyye de alem-i süfliyye geliş,arşiyye ise dünyadan tekrar yüce aleme seyahati anlatır..


GÜLBANK:(Gül sesi)


Yapılacak işin hayırlı uğurlu olması ve ya sağlık esenlik dileğiyle kalıplaşmış Allah a yalvarıpyakarmayı dile getiren ayinlerde ,dini ve resmi törenlerde belli makamlarda okunan dualardır.(doğum ad koyma nikah cenaze ...... gibi törenlerde okunur)


Mevleviyye Bektaşiyye Halvetiyye nin bazı kollarında ve Yeniçeri Ocağı nda gülbant okumak yaygındı.


Dikkat:Abdulbaki Gökpınarlı Mevlevi Adap ve Erkanı isimli kitabında Mevlevi Gülbankına yer vermiş.


MENAKIBNAME:
Menakıb terim olarak: Din büyüklerinin manevi hallerini ve durumlarını anlatan riveyetler.


Menakıbname ise:Velinin hayatının çevresinde oluşmuş menkabe veya kerametleri anlatan eserler.2 çeşittir:
1-Din uğruna şavaşanların hayatlarını maceralarını ve manevi kuvvetlerini anlatan destanlar:Cenkname Hamzaname Battalname ...
2-Zühd ve takvasıyla ünlenen velilerden söz edenler ; 1-Biyografik 2-Derleme
Biyografik menakıbnameler :Konu edilen velinin devrinde veya çok kısa zaman sonra onun yaşadğı çevrede yaşamış kişilerde kaleme alınmıştır.
Derleme Menakıbnemeler:Velimin ölümünden uzun zaman sonra yazılmış eseler.
*Mevlananın Menakıbnamesi:Menakibu'l-Arifin(Ahmed Eflaki yazmış )