[Medine-web]

ÜNİTE 6 Türk İslam Edebiyatında Dini Edebi Türler
Türk dini edebiyatının genel durumu
** Anadolu’da ortaya konulan ilk edebi ürünler Tasavvufi niteliktedir
** Anadolu da orta Asyadakine benzer şairler çıkmıştır. Bunlar Ahmet fakih, Şeyyad Hamza, yunus emre
Dini edebi türler
1- Allah’la ilgili olanlar; tevhitler, münacatlar, esmai Hüsna şerhleri,
2-Hz peygamberle ilgili olanlar; natlar, miraciyeler, siyerler, mevlidler, hilyeler ve şemaller, esmai nebi şerhleri ve muammaları, kırk hadis tercümeleri, mucize nameler, kasidei bürde, mersiyeler makteller, gazavetnameler, muhammediyye ahmediyye eserler,
3-Diğer dini konularla ilgili onlalar, itikadi, ibadet, dualar evraz ve ezkar kitapları ve ahlaka ilgili olanlar.
Satırlar Arası kur’an Tercümeleri
** Peygamber zamanında Selman Farisi fatihayı Farsçaya tercüme etmiştir.
Kuran’ın tamamını Farsçaya tercüme eden; Samanoğulları hükümdarlarından Mansur b nuh tarafından oluşturulan bir heyet Taberi tefsirini esas alarak Kuranın tamamını Farsçaya tercüme etmiştir.Farsça ve Türkçe olarak tercüme edilen ilk kuran tercümeleri 11. asırda istihsan edilen ve jhon raylands kütüphanesinde ve britısh museum da bulunur.
Farsça ve Türkçe tefsir yapılan eserlerin özellikleri nelerdir; Ayetlerin düzgün ve tam cümleler halinde tercümeleri değildir. Arapça kelimelerin altına ince kalemle eğik bir şekilde yazılan tercümelerdir.
** Tespit edilen en eski Türkçe satırlar arası kur’an tefsiri nerededir;İstanbul Türk ve İslam eserleri müzesinde Şirazlı hacı devletsahoğlu Muhammet. Tarafından istinsah edilen nüshadır.
** Satırlar arası Türkçe Kuran tercümeleri hem dönemlerinin Türkçesini aks ettirmesi bakımından Türk Dili Tarihi, Hem de Kuranı Kerim üzerinde yapılan ilk Türkçe çalışmalar olması itibariyle Türkçe Kuran tercümesi ve tefsirleri tarihi bakımındanönemlidir. Diğer taraftan 10. asırda Türklerin kuranı Farsçaya hem Türkçeyi çeviri heyetinde bulunmaları bakımından önemlidir.
Satırlar arası kuran tercümelerinin Türkçe karşılıları
Allah : tanrı, cennet: uçmak, Fuad: yürek, şahid; tanuk, Kebir: ulu, rab: çalab, cehennem: tabu, Fecir: irte, Taam: yeygü, ekber: ulurak, rasul: yalavaç, kalb: könül, cahil: bilisüz, Necm: ılduz.
A-Allah’la İlgili Edebi Türler
1-Tevhitler:Cenabı Allahla ilgili olan dini eserlerimiz tek tek şiirler ve müstakil eserler şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Tek tek şiirler tevhidler ve münacatlardır.
Edebi ıstılahta Tevhid; Allah Tealanın varlığından, birliğinden, tek olduğundan, eşi, benzeri ve ortağı olmadığından, isimlerinden, sıfatlarından, kudretinin tecellisinden bahseden Manzum ve Mensur eserlere, edebiyatta tevhid denir.
** Mensur tevhitlerin en güzel örneği Sinan Paşanın Tazarruvname isimli eseridir.
Manzum hamdele:Hamdele kısmına karşılık şairler divanlarında tevhitle başlayıp Allah‘ın vahdaniyetini bildirmek, kendisinin ve bütün alemleri yaratan Allaha şükretmeyi bir gelenek haline getirmişlerse manzum hamdele olur.Divanların başındaki manzum tevhidler kaised nazım şekli ile yazılmıştır.
Tevhitte esas düşünce; Akaid ve kelam ilminin bildirdiği şekilde Allah’ın birliği noktasında toplanır.
Tevhidlerde yer alan konular şu şekilde sıralanabilir;
1- Allah Teala her yerde hazır ve nazırdır, fakat insanlar onun zatını künhünü idrakten acizdir
2- Allah Kadirdir, bakidir, evvel ve ahir odur, vacubül vücuddur, ortağı ve benzeri yoktur, olana sonradan yaratılan hiçbir şeye benzemez….
3-Kainatta her şeyi yaratan Allahtır,
4-Alem,Allahın gayrıdır.
Tasavvufi nitelikteki tevhitlerin temelini“Ben gizli bir hazine idim, bilinmek ve tanınmak istedim ve mahlukatı yarattım. Ben kendimi onlara öğrettim; onlar da beni bildi.” kutsi hadisi teşkil eder.
** Allahın irade ve kudretinin tecellilerinin ifadesi olan Esmai Hüsna tevhidlerde çok kullanılır.
Kaside nazım şekliyle yazılmış olan tevhitler kaç kısımdır?
1.Allahın selbi ve subuti sıfatlarından bahsedilir. Lirizm olmaz
2.Subuti sıfatların kâinattaki tecellileri gelir. Kemal ve kudretin,
3.Münacat. İnsanın aczinin ve korkusunun heyecanını buluruz


**Tasavvufi nitelikteki tevhitlerde genelde vahdeti vücut anlayışı hâkimdir.
** Melakiki hadimanı yemürü bil adli vel ihsan ….. bu kimin divanıdır? Nabi
2- Münacaatlar
Manzumaler veya mensur metinler halindedir. Manzum ve ya mensur diğer eserlerin içinde yer alırlar. münacatlar günahkârlık ve pişmanlıkla dolu şiirlerdir.
Münacatlar;söz anlamı, fısıldama, kulağa söyleme, iki kişi arasında geçen gizli konuşmadır. Dini anlamı, Allaha dua ve niyazda bulunmak, bir kimsenin ellerini açarak gizlice Allahtan yardım dilemesi,
Edebi olarak ise bütün varlıkları yaratıp yaşatan rahman rahim olan affedici ve esirgeyici bağışlayan yüce Allaha yalvarıp yakarmak amacıyla yazılmış edebi metinlerdir.
** Bir çok şair divanlarının baş taraflarına aynı zamanda münacat da koymuşlardır.
** Münacatlar genelde ARUZ vezniyle yazılmıştır. Tekke ve halk edebiyatı içinde hece vezniyle yazılmış münacatlar da vardır.
** Münacatlarda esas konu Cenabı Allahtır, Allahın isimlerine çok yer verilir. Rahim, kerim, gaffar, gafur, tevvab, afuvv, vahib, muin, settar.
** Münacatlarda ayet ve hadislerden yararlanmıştır. Münacatların tevhitlerden farkı Allaha muhtaçlık ve kudretine muhtaçlık üzerinde durulur.
3-Esmai Hüsna şerhleri
**Şairlerin esmai Hüsna şerh etmelerindeki sebep; Kuranda onun isimlerinin sayılması gerektiği söyleniyor ve Allahın isimlerini ezberleyenlerin cennetle müjdelenmesi.
** Esma-i Hüsnayı İlk kez Araplar (mensur) yazmaya başladı, sonra İranlılar sonrada Türkler yazmaya başladı, Farsça olarak da manzum ve mensur Esma-i Hüsna şerhi ortaya çıktı.
Esma-i Hüsnanın havassı ;Bazı dileklerin ve isteklerin giderilmesi için Allaha onun isimleriyle yalvarmaya Esma-i Hüsna havassası ( hususiyetleri özellikleri) denir.
** Esma-i Hüsna ile ilgili yazılan eserlerden biride “kenzül havas” dır.Bu kitapta Esma-i Hünsayı okuyanlara ne gibi faydalar sağlayacağından bahseder
Esma-i Hüsna şerhine örnek; 16.yy Osmanlı ilim adamı İBN-İ İSA-YI SARUHANİ şerhi örnek olarak gösterilir. ibni isa saruhani BAYRAMİYYE tarikatın şeyhidir. Ulumi resmiye tasil etmiştir. Ulumu garibe denilen cifr havas vefh ve ilmi Nucum gibi hususlarda ihtisas sahibidir.
İbn-i İsanın eseri ve özelliği;Eseri şerhi Esma-i Hüsnadır. Allahın 99 isminin manzum olarak şerhidir. Allahın 99 isminin her birini ayrı ayrı ele alır. Ve aynı zamanda en meşhur esmai Hüsna şerhi ibni isanın şerhi esma i hüsansıdır tamamı manzumdur ve mesnevi tarzındadır.
ibni isanın eserinden Allahın isimleri ve hangi derde deva olduklarıyla ilgili örnekler
Hafi: düşman karşısında üstünlük,
Rafi: her kesin işlerini yoluna koyar rüzgar estirir,
Muizz:Ebedi saadete erdirir
Basir, kişinin sevdiği kişiyi görmesine, büyük insanların huzurunda rahat etmesini,
Halim, kederli ise neşeye kavuşur zalimin zulmünden emin olur sihirden korunur.
Selam, afetlerden korunur,
Vehhab: dünya emrine musahhar olur malı artar.
Gafur: günahları afv olur,
Karim: derliler deva bulur, zehirlere karşıdır. Fakirse zenginleşir.
Vedud: sevenle sevileni birleştirir. Aradaki soğukluk gider. Düşmana dost olur.
Muahhir: sultanın yanında bulunanları onun gazabından korur.
Afüvv: büyük günahlardan alıkoyar
İbni İsanın eseri hangi kalıpta yazılmıştır? mefailün/mefailün/failün genellikle tam ve zengin kafiye kullanılmıştır. Rediflere çok az yer verilmiştir.
Edebi yönü ; Halkın anlayacağı dilde yazılmıştır. Arapça ve Farsça tamlamalara çok az yer verilmiş, aynı manaya gelen farklı kelimeleri, yerine ve gerekliliğine göre kullanabilmiş olmasıdır.
** Budur evradı cümle enbiyanın dahi gelmiş gelecek evliyanın kamu ümmet olanlar mustafaya ki kayillerdür esmai hudaya bu esmai Hüsna sözleri ibni isa aittir.
B-Hz Muhammetle ilgili edebi türler
1-Na’tlar;. Sözlükte sıfat, bir şeyi överek anlatma nitelendirme sayma tarif etme. Terim anlamı ise peygamberimizi övmek başka kişileri anlatan natlardan ayırmak için natı şerif, natı peygamber, natı rasul, natı nebevi denir.
** Hz.Peygamber dışında ilk dört halifeyi övmek için yazılan şiirlerede NA’T-I ÇAR-YAR ve Hz,Ali için Nat-ı Ali, diğer peygamberle için, Hz hasan ve z Hüseyin, Hz Abbas Hz Hamza sahabelerden bazıları için mezhep imamları, Buhari Müslüm, Abdülkadir Geylani Mevlana gibi kişiler içinde natlar yazılmıştır.
Na’h-Han; Mevledlerde ve diğer dini toplantılarda ve Hz.Peygamberi anma toplantılarında nat türünden yazılmış bir şiiri makamlı bir şekilde okuyan kimselere denir.
Nat-Gu; Hz.Peygamber için nat türünde çok şiir yazılmış olan şairlere denir.
** Natı n kaynağı Arap edebiyatıdır.
Peygamberi öven şair sahabe; Hassan b. Sabit, Abdullah b. Ravaha, Kaab b züheyr onu öven şiirler söylemişlerdir. Ka’B B.Züheyr, KASİDE-İ BANET SUAD adlı şiirini Peygamberin huzurunda okumuş , Peygamber hırkasını hediye ettiği için de KASİDE-İ BÜRDE diye meşhur olmuştur.
** Mensur eserlerdeki “salavat” cümlelerinin yerine, divanlarda ve manzum eserlerde nat türü şiirler yazılmıştır.
** Na’t, Türk Edebiyatında Divan, Halk ve Tekke şiirinin ortak bir türüdür.
Anadoluda ilk na’t yazanlır;Mevlana-divanı kebir, Ahmet yesevi-hikmet, Yunus Emre-divan(Anadolu Türkçesiyle ilk yazılana örnek ), ayrıca Anadoluda Türkçe telif mesnevilerin en önemlisi Aşık Paşanın Garip namesinin nat bölümü bu türün klasik mesnevilerinde ki ilk örneğidir. Şeyyad Hamza hoca mesud Mustafa Divriği vs kişilerde ilk nat yazanlardır.
**Su kasidesi adlı nat Fuzuli’nindir, 32 beyitten oluşan bu nat, redif kelimesi olan Su dan ismini almıştır, Hakani Mehmet Beyde, Hilye-i Şerif adlı eseri de Divanındaki natlarla bu asrın önemli isimlerindendir.
** Sen Ahmedi Mahmudu Muhammetsin efendim haktan bize sultanı müeyyedsin efendim bu her bende tekrarlanan müseddes sahibi şeyh galip.
** Yağmur isimli şiir Nurullah genç e aittir.
Ünlü Na’t-Gu lar;(çok nat söyleyen anlamında nat gu olarak vasıflandırılmışlardır) Himmetzade Abdullah-Divanı Nu’ut. Nazım Yahya efendi (divanı belagat unvanı nazım), Süleyman nahifi (hilyetül envar), Neccarzade rıza (divanı neccarzade rıza), Abdullah selehaddin uşşaki (divanı nut ( Arapça Farsça ve Türkçedir)
Not: Na’t türünün görüldüğü edebiyatlar: divan, halk, tekke edebiyatı.
Natların şekil ve muhteva özellikleri
Natlar, diğer dini-edebi türlerde olduğu gibi ya mensur veya manzum dur, Mensur natlar genellikle Hz.Peygamberin hayatını anlatan eserlerde başlangıçtaki salvele bölümündedir. Sinan Paşanın “Tazarruname” isimli eseri nat la ilgili edebiyatımızdaki en güzel örnektir en güzel örnektir.
** Kaside nazım şekliyle yazılanların edebi yönü daha güzeldir.
** Natlarda Hz.Peygamberin azaları yüzü güle, bedir halindeki aya, güneşe mushafa vb, kaşları hilale, yaya, kirpikleri oka, dişleri inciye dudakları yakuta, yanakları güle saçının kokusu sümbüle boyu serviye,
2-Siyer-i nebiler
Sözlük anlamı hal tavır davranış gidiş hayat tarzı anlamına gelir siret kelimesinin çoğuludur.
** Hz. Peygamberin siretiyle ilgili olarak bize ulaşan en eski eser İbn ishak ın siretü inb ishak isimli eseridir.Elvakıdi megazi adlı eseri de Siyeri Nebi sahasındaki en eski kaynaklardandır. Bu sahadaki en önemli isim ise, İBN HİŞAM dır. Eserinde siret kelimesini ilk kullananda hişamdır, (Suretü Rasullullah)
İran Edebiyatında siyeri nebi sahasında çalışma yapanlar:
-Molla Cami, Nureddin b.Abdurrahman
-Cemalüddin Ataullah b. Fazlullah eş-Şirazi
-Molla Miskin Muin Muhammed Ferahi
** Türk edebiyatında siyerle ilgili doktora yapan Massad Süveylim Ali Eşşeman
** Türkçe bilinen en eski siyer Erzurumlu Mustafa Darir’in Siretün-Nebi adlı Eseridir.
** Yazıcıoğlu Mehmet Bican Muhammediye; İlk manzum Türkçe siyerdir,
** Müniri İbrahim Çelebi; Manzum Siyeri Nebi
** Osmanlı Türkçesiyle yazılmış en önemli eser; Alaşehirli Kadı Veys b. Mehmed’in Dürretüt-Tac fi siretil Mirac vy siyeri Veysi
** Urfalı Yusuf Nabi’nin Siyeri Veysi Zeyli; Mekkenin Fethine kadar olan olaylardan bahsetmektedir.
** İbrahim Hanif Efendi’nin Manzum Siyeri Nebi vy Şerafet name; Mesnevi nazım şekliyle yazılmış üç ciltlik bir eserdir.
** Çöle inen nur(mensur) ve es selam (manzum) Necip Fazılın eseridir.
3-MEVLİDLER
İsmi zaman olarak “doğum zamanı”, ismi mekan olarak “doğum yeri” ve mastar olarak ise “doğmak “ anlamlarına gelir.
Terim olarakPeygamberin doğum zamanı, doğum yeri, dünyaya gelişi, doğumundan bahseden eserler, doğumuyla ilgili yapılan törenlerdir.
**Hz.Peygamberin resmi doğum günü kutlamaları tarihte ilk defa mısırda Fatımiler döneminde halife MUİZ LİDİNİLLAH tarafından başlatılmıştır
** Selçuklu atabeklerinden Muzafferüddin Gökberi tarafından 1207 senesinde erbilde Mevlid Bayramı olarak düzenlenmiştir. Gökböri mevlid bayramlarında okunması için, Mağribli ibn Dihye’den ber eser yazmasını istemiş, o da Kitabut-Tenvir fi Mevlidis-Siracil-münir adılı Arapça mevlidini yazmıştır.
** Osmanlı padişahı 3. Murat 1587 zamanında mevlid devlet töreniyle kutlanmaya başlandı.
** Mevlid 1910 yılında çıkan kanunla mevlüt bayramı olarak kutlanmaya başlanmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra resmi bayramlıktan çıkarılmıştır. Türkiye Diyanet Vakfı tarafından 1989 yılından itibaren20 Nisan kutlu doğum haftası olarak kutlanmaya başlanmıştır.
** Hz.Peygamberin doğum gününde genellikle Vesiletün Necat isimli bölüm okunur.
** Araplarda mevlüt türünde ilk eser ALİ B. EL-KİASİ 805, Vakidi’ye ait olan Mevlidül-Vakidi me’aş-şerh alet-temam isimli bir manzum ile, Muhammed b. İshak el-Müseyyibi tarafından kaleme alınmış metinler bu türe ait Arap Edebiyatındaki ilk örnekler olarak bilinmektedir.
Arapça Mevlit yazan Müellifler; İmam Gazali, İbnül Cevzi, Muhyiddin ibnül-arabi, Ebül-Kasım es-Sebti, Seyfüddin ibn Tuğrul Bek et-Türki Arapça mevlit yazmış müelliflerdir.
** Hindistan ve Güneydoğu Asyadaki İslam ülkelerinde Arapça ve değişik dillerdeki tercümeleri ile en çok okunan metin, Medine Müftüsü Cafer b. Hasan el-Berzencinin el Ikdül-Cevher fi Mevlidin-Berzenci adıyla bilinmektedir.
Türk edebiyatında mevlüt türü
** Türkçe manzum mevlit metinlerinin büyük bir kısmı aruz vezninin failatun/failatun/failun kalıbıyla ve mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır.
**Şemsettin Sivasi ile visali Ali Çelebinin mevlütleri manevi doğumunu anlatan mevlütlerdir.
**Mevlidi Nebinin muhtelif yıldönümlerinde şairlerimiz tarafından yazılmış şiirlerde vardır. BularAziz Mahmud-ı Hüdayı, Tahirül-Mevlevi, Mehmet Akif Ersoy, Arif Nihat Asya vs.
Süleyman çelebinin vesile tünnecat adlı mevlüdü
** Süleyman çelebinin doğum ve ölümünün ebced hesabı Rahat ı Ervah kelimesidir.
** S. çelebi mevlüdü Arap ve İranlıların Bursa Ulu camiinde bir vaazdaki tartışmaları üzerine yazmış
Vesiletünnecat; Kurtuluş sebebi anlamına gelmektedir. Türk edebiyatında mevlid türüne ait ilk eser olarak kabul edilmektedir ve kendisinden sonra yazılan hemen bütün eserleri etkilemiştir. Bunu yazarken Aşık Paşanın Garipname ve Erzurumlu Mustafa Daririn Siyerünnebi sinden yararlanmıştır. Mesnevi nazım şekliyle ve aruzun remel bahrinin “failatün/failatün/failün” kalıbıyla yazılmıştır. 16 Bölümden meydana gelir.
Vesiletünencatı günümüz alfabesiyle yayınlayanlar; Ahmet ateş, Süleyman çelebi, Necla pekolcay, bunların dışında da Hüseyin Vassaf vesiletünnecat a şerh yazmıştır.
4- HİLYELER (hilyeyi Nebevi)
Hilye ne anlama gelir; süs, bezek, vasıflandırmak, nitelendirmek, yaratılış suret sıfat değerli taşlar, insanın da dış görünüşü anlamına gelir. Zamanla da Hz.Peygamberin bedeni özelliklerinden, vücud yapısından ve azalarının fiziki durumundan bahseden kitap ve levhalar için kullanılmıştır. Hilyenin doğuşundaki en önemli sebebi Peygamber sevgisidir.
Istılahı manalarda; Hilye-i şerif, Hilye-i Saadet, Hilye-i Nebi veya Hilye-i Nebevi gibi tamlamalar şeklinde kullanılır.
Hilye-i Nebevi; Hz.Peygamberin bedeni özellikleri ile ilgili rivayetlerde en başta Hz.Ali ve Hind b.Hale gelmektedir, Hz.Ayşe,Ebu Hureyre, Enes b.Malik, Bera b.Azib, Cabir b. Semure,İbn Abbas, Abdullah b. Ömer, Ümmü Mabed gibi ashap gelmektedir. Anlatılan bilgiler Tirmizinin KİTABÜ’Ş-ŞEMAİL adlı eserinin baş tarafında toplanmıştır.
**Hilye-i Nebevi ile ilgili müstakil eserler yazılmadan önce en geniş bilgi Yazıcıoğlu Muhammed Bican tarafından yazılan ve manzum bir siyer olan Muhammediyye adlı eserin “Faslün fi Sıfatın Nebi” başlıklı bölümünde verilmiştir.
Şekillerine göre hilyeler
1-Mensur Hilye-i Nebeviler: Hadis ve Şemail türü eserlerdeki Hilye-i Nebevi ile ilgili rivayetlerin kelime kelime tercümeleri ve ya şerhleri tarzındaki eserlerdir. En eski Mensur hilye, Şiyhül-İslam Hoca Sadettin Efendi ‘nin Hilye-i Celile ve Şemaili Aliye adlı eseridir.
2-Manzum Hilye-i Nebeviler; Sahasında ilk eser Şerif mahlaslı bir şairimize aittir. Risale-i Hilyetir –Rasul adıl eseri Kanuninin oğlu Bayezide takdim edilmiştir. Bu eserler çok sayıda ayet ve hadis iktibas ve telmihleriyle dini bakımdan zengin muhtevaya sahip oldukları gibi, Hz.Peygamber hakkındaki teşbihler açısından çok değerlidir. Manzum hilyeler, mesnevi nazım şekliyle yazılmış, didaktik ve ilmi bir üslup kullanılmıştır. Türün bilinen en son örneği; Mustafa Fehmi Gerçeker’in yazdığı Hilye-i Fahr-i Alem dir.
**Hilye-i Nebevi türünün en meşhur olan eseri, 16.yy şairlerimizden Hakani Mehmet Efendinin Hilye-i Hakanisidir.
** Kısası enbiya Ahmet Cevat paşanın eseridir. Hilyei nebevi ile ilgili rivayetlerde nakledilen bilgilerin tamamını derleyerek güzel bire mensur hilye meydana getirmiştir
** En eski manzum hilye i nebevi Şerifindir.
3-Levha Şeklinde Hilyeler: Hat sanatımızın en güzel örneklerinin oluşturan hilye-i şerif levhalarını ilk örnekleri 1679 meşhur hattat Hafız Osman Efendi tarafından yazılmıştır. Levhaların bulunduğu evlere yangın ve diğer afetlerden koruduğu, berekete sebep olduğuna inanılır.
Hilye-i Nebevi Levhalarının bölümleri;
1-Baş makam ; Burada besmele yazılır
2-Göbek; Hilye metnini büyük bölümünün yazıldığı kısımdır, şekilli olabilir.
3-Hilal: Her levhada bulunmayabilir
4-5-6-7. bölümler: Buralara dört halifenin ismi veya peygamberi dört ismi veya aşerei mübeşşerenin isimleri veya Ashabı kehf isimleri yazılır
8-Ayet:Kelime-i Tevhid veya Peygamberimizle ilgili ayet (levlake levlak lama halaktül eflak) yazılır.
9-Etek: Hilye metnini devamı ve dua kısmı yer alır. En son hattatın imzasının ve tarihinin yer aldığı bölümdür.
10-11 Koltuk: Buralarda süsleme için motifler konulabilir.
4-Gül-i Muhammedi Şeklinde Hilyeler
**Tasavvufta gülün halleri Gonca hali vahdetin, açılmış hali kesretin sembolüdür. Edebiyatımızda Gül Hz.Muhammedin sembolü olmuştur, bu anlayış neticesinde Gül-i Muhammedi veya Verd-i Muhammedi denilen gül motifi hilyeler yapılmıştır.Bilgiler yaprağa yazılmıştır.
Muhtevlarına göre hilyeler
a-Hilye-i Enbiya: Hz.Peygamberin dışındaki diğer peygamberlerin hilyelerinden bahseden eserlere denir. Neşati Ahmet Dedenin Lilye-i Enbiya adıl eseri buna örnektir.
b-Hilye-i Çar-yar-ı Güzin: Hulefa-yı Raşidin olarak anılan ilk dört halifenin hilyelerinin anlatıldığı eserdir. En meşhur örneği, Cevri İbrahim Çelebinin Hilye-i Çar-Yar-ı Güzin adlı manzum eseridir.
c-Hilye-i Aşere-i Mübeşşere: En meşhur eser Güti el-Edirnevinin Hilyei-i Aşeri-i Mübeşşeresidir
d-Hilye-i Hasaneyn: Peygamberimizin torunlarından bahseder, Abdullah Salahaddini Uşşakini Hilye-i Hasaney-i Ahseneyn adlı eseri en meşhurudur.
e-Hilye-i Evliya: Tasavvuf büyüklerinin bedeni ve ahlaki özelliklerinden bahseden eserdir. Vecdi Ahmet Efendinin Hilyetül Evliya ve Ravzütül Asfiya sı örnek olarak gösterilir.
Bunların dışında Mevlananın,Nakşibendi gibi alimlerinde hilyeleri vardır.
5-MİRACİYELER
** Recep ayının 27. gecesi meydana gelen olaydır, Arap edebiyatındaki miraciye eserler hep mensurdur. Bunlardan birkaçı; İmam Gazali Abdulkadir Geylani, Mahmud b Muhammed İran edebiyatında da Nizami, Feridüddin Atar, Mola cami, Hüseyin vaiz kaşif
** Türk Edebiyatında İlk Türkçe siyerlerden Mustafa Darir’in Kitab-ı Siyeri Nebi adıl eserinde, yine ilk manzum Türkçe siyer sayılan Muhammed Bicanın Muhammediye adlı eserinde ve diğer kitaplarımızda mirac önemli bir yer olarak almıştır.
**Türk edebiyatında manzum olarak yazılan müstakil mirac-namelerin tamamında Aruz vezni ve mesnevi nazım şekli kullnılmıştır.
Manzum miraçnameler nelerdir?
Abdül vasi çelebinin miracnamei seyyid el beşer, arif in miracunnebi, İsmail hakkı bursevinin miraciye, Süleyman nahifinin miracunnebi (en önemli eserlerden birisi), abdülbaki arifin miraciyyesi recep vahyinin minhacul mirac ı
** Namaz müminin miracıdır, hadisini açıklayan Muslihuddin Vahyi-Şabani’nin Miracul-Beyan adlı manzumesi.
6-Kırk ve yüz hadisler
** Edebiyatımızda en çok kırk, yüz ve bin hadis şeklinde derlenen kitaplar bilinmektedir.
Kırk hadisin Doğuşu ve gelişmesi; Arapça erbeun, Farsça çil hadis veya çihil hadis. Bu kırk hadisin doğuşunda zayıf olan 40 hadis ezberleyenin cennete gireceği müjdesidir.Kıyamette fakih olarak haşrolma, Hz.Peygamberin şefaatine kavuşma, alimlerle ve şehitlerle birlikte olma, hayırla anılma, cehennemden korunma, Müslümanların duasını alma gibi arzular kırk hadis geleneğini ortaya çıkarmıştır. Yine Hz.Musanın Tur dağında kırk gün kalması,kavmi ile kırk yıl çölde dolaşması, insanların kırk yaşında olgunlaşması, Hz.Muhammede kırk yaşında peygamberlik verilmesi vs hususlar da kırk hadis geleneğini başlatmıştır.
Arap ve iran edebiyatında kırk hadisler Kırk hadis sahasında ilk eser Abdullah b mübarek 797 fars edebiyatında ise ilk eser Muhammet b Muhammet el faravinin 1107 de yazdığı tabibul kulub bilinen ilk çihil hadistir.
Türk edebiyatında 40 hadisler; Türk edebiyatında ilk 40 hadis yazarıMahmut bin alinin 1358 nehcetül feradis. Kemal Ümmi-Kırk Armağan, Ali Şir Nevai-Tercüme-i Hadisi Erbain gibi eserler vardır
Yüz hadis; Türk edebiyatında 40, 100, 5000, 1001 hadis derlemeleri yazılmıştır. Türk edebiyatımızda 100 hadisin ilk örneğiErzurumlu Mustafa Daririn yüz hadis ve yüz hikayesi.
7- Esmai nebiler; Hz peygamberin isimlerinden bahseder. En meşhur eserSüleyman el Cuzuli Delailül hayrat isimli eserinin şerhi olan kara davutta peyg 201 isminden bahsedilir.
** Arap edebiyatında ayni isimler anılan ve her ikisi de Hz.Muhammed için yazılan iki kaside vardır.Biri Kab b. Züheyrin’in Kasidei bürde , Diğeri İmam Busiri mısırlıya ait olan Kasidetül Bürde (felçten kurtulmasına sebep olduğu için “şifa veren kaside” anlamında el-Kasidetüt Bür adıyla da tanınır.
** Kab.b.Zeheyr’in şiiri aruz vezninin Bahri Basit bölümünün müstef’ilün/ failün/ müstef’ilün/ failün kalıbında yazılmıştır.
Hz.Muhammet hakkında yazılmış diğer dini-edebi türler
Mu’cizatı Nebi: Mucizelerini ele alarak anlatan manzum vy mensur eserlerdir.
Gül-i Sad-berk: Hz.Peygamberin yüz mucizesinin anlatıldığı bir eserdir
Gazavat-ı Nebi : Hz.Peygamberin savaşlarını konu alan manzum vy mensur eserlerdir.
Hicreti Nebi; Hicreti anlatır.
Şefaat name: kıyamet gününde peygamberin yapacağı şefaatten bahseder
İtikatla ilgili eserler:Siracü’ddin Ali b.Osman el-Uşi,Kaside-i Emali,akaidle ilgili önemli bir eserdir. Kasidenin başlangıcında yer alan ifadelerden hareketle “Yekulul –Abd Kaside” olarak da isimlendirilmiştir.
İbadetle ilgili eserler : Kutbeddin Mehmet İznikli(Mukaddime-i Salat), Balıkesirli Devletoğlu Yusuf(Vikaye tercümesi), ağabeydi(Ravzatul İslam),Abdurrahman Gubari (Menasikül hac), Veysi(şehadetname),Kısası enbiya(diğer peygamberlerin kıssasından bahseder),