[Medineweb]

3.UYGULAMALI ETİK
Uygulamalı ahlak konuları ve problemleri
Biyoetik (Tıbbi Etik): Kullanılmayan dondurulmuş embriyoların durumu, kürtaj, hasta hakları ve doktorun sorumlulukları, insanlar üzerindeki tıbbi deneyler, zihinsel engellilerin hakları, intihar, ötenazi vb. problemler.
İş Ahlakı:Kapitalist iş yaşamındaki toplumsal sorumluluklarla ilgili konular, aldatıcı reklamlar, işçi hakları vb. problemler. ( 2012 FİNAL S:8 )
Çevre Ahlakı: Hayvan hakları, hayvanlar üzerinde yapılan deneyler, çevre kirliliği, doğal kaynakların yönetimi, tatlı su kaynaklarının paylaşımı,
gelecek kuşaklara daha yaşanılır bir dünya bırakma yükümlülüğümüz vb. problemler.
Cinsel Ahlak: Çok eşliliğe karşı tek eşlilik, evlilik dışı ilişkiler, enses ilişkiler vb. problemler.
Sosyal Ahlak:İdam cezası, nükleer savaş, uyuşturucu kullanımı, ırkçılık vb. problemler.
( 2012 FİNAL S:7 )
Uygulamalı etik, metaetik ve normatif etik, ahlak alanının kökünü gövdesini ve meyvelerini oluşturan bir bütünlük arz etmektedir.
B) İSLAM AHLAK FELSEFESİ KURAMLARI
İslam ahlak teorisini ortaya koyan düşünürler, İslam ahlakının kaynağı ve temelini Kur’an ve Sünnete dayandırmaktadırlar.
Veda Hutbesinde, yasaklanan, emredilen ve öğütlenen hususların ne kadar evrensel yahut genel-geçer ilkeler olduğunu görmek ve göstermek gerekir. Örneğin, bu söylevde geçen “Ne zulmediniz, ne de zulme uğrayınız” düsturu, sadece İslam ahlakçılarının değil, çağdaş Batı felsefesi kitaplarında bile epigrafi yapılmaktadır. ( 2011 FİNAL S:5 )

İslam ahlak felsefesi genel olarak şu üç guruba ayrılmaktadır: 1-Geleneksel ahlak, 2-Felsefi ahlak, 3- Tasavvufi ahlak. Ancak bu tasnif, İslam bilimlerinin genelliği çerçevesinde ele alındığında, Kelami ahlak ve Fıkhi ahlak’tan da bahsedilmelidir.
Batı ahlak felsefesinde görülen üçlü tasnifi incelediğimizde, İslam ahlak felsefesini şöyle sınıflandırmak mümkün olur.
-İslam Ahlakında Metaetik: Kelami/Felsefi Ahlak
-İslam Ahlakında Normatif Etik: Dini, Felsefi, Tasavvufi Ahlak
-İslam Ahlakında Uygulamalı Etik: Geleneksel Uygulamalı Ahlak/Fıkhi Ahlak
1- Metaetik: (Kelami/Felsefi Ahlak)
Ahlaki eylemleri derinlemesine analiz ederek ortaya koyan, üç büyük akım vardır. Mutezili kelamcılarla başlatılan akılcı akım; akli delillerden ziyade, nassın bağlayıcılığını öne çıkaran ve Eşari’nin başlattığı ilahi buyrukçu akım; bir de bu ikisinin ortasında olmakla birlikte, etik konularda Mutezile’ye daha yakın duran Maturidi akımdır.
Mutezile’ye göre, Allah’ın adalet ve hikmet sıfatlarının olması, insanın özgür bir iradeye sahip olmasını gerektirir. Bu anlayışa göre, ahlaki değerlerin kaynağı nakilden ziyade akıldır.( 2012 FİNAL S:9 )
Dolayısıyla ahlaki değerler göreceli değil evrenseldir. Eşari’ye göre, Allah’ın kudret ve irade sıfatları, insanın iradesini tümüyle sınırlandırır. Bu anlayışa göre de insan fiillerinde önemli olan hürriyet değil sorumluluktur. Doğal olarak ahlaki değerlerin kaynağı akıl değil, ilahi emir ve yasaklardır. Bu manada ahlaki eylemlerin niteliği evrensel değil görecedir. Maturidi’ye göre ise, insan eylemlerinde özgürdür. Bu anlayışta da ahlaki değerlerin kaynağı akıl, değerlerin niteliği ise göreceli değil evrenseldir.
En kaderci ve teistik sübjektivist olandan en özgürlükçü ve objektivist olana doğru bir sıralama yapıldığında ortaya şu sonuç çıkar: Cebriye, Eşariye, Maturidiye ve Mutezile.
Nitekim Kur’an’da, bu anlamı öne çıkarıp ve çok net olarak insanın özgür ve sorumluluk sahibi olduğunu beyan eden, ceza ve mükâfatın buna göre yapılacağına, Allah’ın asla keyfi davranıp haksızlık etmeyeceğini belirten pek çok ayet vardır. Bu ayetler, insanın eylemlerinde özgür olduğu konusunda en ufak bir tereddüde yer bırakmayacak derecede açık ve sade anlatımlardır. Örneğin, “De ki: Ey insanlar! Rabbinizden size gerçek gelmiş. Doğru yola giren ancak kendisi için girmiş ve sapıtan da kendi zararına olarak sapıtmıştır. Ben sizin bekçiniz değilim.” (Yunus/10:108) ve yine “Bu, yaptıklarınızın karşılığıdır. Yoksa Allah kullarına asla zulmetmez.” (Al-i İmran/3:182) şeklinde buyrulmaktadır. ( 2011 FİNAL S:6 )
2- Normatif Etik (Dini, Felsefi, Tasavvufi Ahlak)

a) Geleneksel Dini Ahlak
Bu ahlakın temel unsurları, Kur’an’a dayalı bir dünya görüşü, kelamı kavramlar, felsefi ilkeler ve bazen de tasavvuftur. Kurmuş olduğu ahlak sistemi felsefi, kelamı ve sufi ahlakının izlerini taşıyan Gazali, bu ahlak türünün en iyi temsilcisidir.

b) Felsefi ahlak
İslam’da felsefi ahlakın en büyük düşünürü kabul edilen İbn Miskeveyh’in Tehzibu’l-Ahlak’ı; Eflatun, Aristo, Yeni Eflatuncu ve Stoacı unsurların ustaca işlendiği bir ahlak sistemine kaynaklık eder. Onun eserinde görülen siyasi boyut eksikliği ise takipçileri Tusi, Devvani, Kınalızade Ali Efendi’nin eserlerinde, ev ekonomisi ve siyaset bilimine dair geniş eklerle giderilir. Klasik felsefi ahlakın temel özelliklerinden bazıları şunlardır: Nefsin üç gücü (düşünme, öfke, arzu) vardır. Bu üç güç ile bağlantılı olarak dört erdem (hikmet, cesaret,iffet, adalet) vardır. Sayılan bu erdemler, orta yolda ve aşırı uçarlın tam ortasında bulunur. Aşırı uçlar kabul edilen ifrat ve tefrit, reziletleri; itidal olarak adlandırılan ölçülülük ise faziletleri ortaya çıkarır. Eylemlerinde özgür ve yaptıklarından dolayı sorumlu tutulan insan, irade hürriyetine sahiptir. Temel değerler evrenseldir; Tanrı, iyiyi gerçek anlamda iyi olduğu için bütün insanlara buyurur. Toplumlar, siyasal yönetim biçimlerine göre cahil toplumlar ve erdemli toplumlar olarak ayrılır. Ahlak ve siyaset birlikteliğinin temel amacı bireysel manada ruhun ve erdemli toplumun mutluluğudur.
Akseki’ye göre, İslam’da ödevin kaynağı din ve tanımı ise şöyledir: “Ödev, dinin yapılmasını emrettiği hayırlı işlerdir” yahut “dinin emirlerine uymak, yasaklarından uzaklaşmaktır.”

c) Tasavvufi Ahlak
Macit Fahri’ye göre, ahlakın pratik yönünü ve manevi özelliklerini en fazla önemseyen ahlak anlayışının, tasavvufi ahlak olduğunu söylemek mümkündür. Tasavvufi ahlakın önemsediği erdemler; muhasebe, murakabe, tevbe, züht, sabır, tevazu, edep, muhabbet, ihlâs, doğruluk, diğergamlık gibi ahlaki kavramlardır.
Tasavvuf ahlakının temel özellikleri olarak şunlar sıralanabilir: Nefs mertebelerine dayalı (nefs-i emare, levvame, mülhime, mutmaine, raziye, marziyye, kâmile) olarak, nefs terbiyesi ve tezkiyesi ne özel önem vermek. Riyazet ve uzlet gibi teknikler uygulayarak, ahlaki-manevi gelişimi, dinamik ve hiyerarşik bir haller ve makamlar süreci olarak yaşamak. Toplumsal hayata ve dünyevi nimetlere nispeten ilgisiz kalabilmek veya en azından bunların gönülde yer etmesine izin vermemeye çalışmak. İnsanın hürriyetini, nefsanî arzu ve içgüdülerin baskısından azade kalabilmek olarak yorumlayıp, gerçekleştirmeye çalışmak. Sevgi ve hoşgörüyü hem ahlaki erdemlerin hem de uhrevi müeyyidelerin başında görmek. ( 2012 FİNAL S:10 )
3-Uygulamalı Etik (Ameli ve Fıkhi Ahlak)
Son dönemde yazılan İslam ahlakı kitapları nazari ahlak ve uygulamalı ahlak olarak iki ana bölüme ayırmaktadır. Fakat bizdeki uygulamalı ahlak ile Batı’daki uygulamalı etik arasında az da olsa farklılıklar vardır. Batı’daki uygulamalı etiğin; biyoetik, tıbbi etik, iş etiği, sosyal etik, çevre etiği gibi bölümlerine karşılık, bizdeki uygulamalı ahlakın da buna karşılık gelebilecek ana başlıkları ve bölümleri vardır: Ferdi ahlak, aile ahlakı, sosyal ahlak, devlet ahlakı ve dini ahlak.