[nurşen35]

5. Ünite TEZHİP SANATI


İslam sanatlarının en zengin dalıdır. Arapça'da altınlamak anlamına gelen tezhip kelimesi ezilmiş varak altın ve çeşitli renklerin kullanılmasıyla yapılan cazip bir kitap sanatıdır. Sanatkarına müzehhip , müzehhibe denir. Asıl malzemesi altındır. Ezilmiş altına yaldız denmez. Adı kılkalem olarak geçen fırça bu sanatın başlıca aletidir. Motiflerin dış sınırına çekilen tahrir denilen çizgilere bu fırçalar yardımıyla nüans verilir. Tezhibin yapıldığı kağıtların uçuk renkli ve aharlı olması şarttır.

MOTİFLER = Türk tezyini sanatlarının temelinde desenin yapı taşlarını meydana getiren motifler yer alır.

Hatayi grubu altında toplanan motifler yaprak, penç , goncagül , hatayi , yarı üsluplaştırılmış çiçekler (gül, lale, karanfil , bahar ağacı , zambak vb.) Bitki kaynaklı bu motiflerin müşterek özellikleri nüanslı çizimleridir.
Hayvan motifleri ( ejder , simurg , ki'lin) ve tabiat kaynaklı , üsluplaştırılmış hayvan motifleri (aslan , pars , tavşan , geyik ve çeşitli kuşlar) olmak üzere iki gruptur. Hayvan motifleri Kur'anı Kerim'e gösterilen saygıdan dolayı hiç bir devirde mushaf tezhibinde kullanılmamıştır.

Bulut motifi, hayal mahsulü olarak ejderhanın ağzından gazap ve öfke ifadesi olarak çıkan bulut, Türk sanatkarının elinde tabiattaki bulut halini alarak gerçekçi bir anlayış içinde kullanılmıştır.
Çitamani motifi, sembolik düşünce mahsulü motiflerindendir. Üçgen şeklini hatırlatan , ikisi altta, birisi üstte üç yuvarlak ve iki dalgalı çizgiden meydana gelir. Osmanlı sanatkarları bu motifi güç , kuvvet ve saltanat sembolü olarak kabul etmişlerdir.
Münhani ve Rumi motifler hayvansak çıkışlı motifler olduğundan en belirgin çizim özelliği, nüans verilmeden çizilmesidir.Rumi motifin ismi '' Anadolu'ya ait'' demektir. Rumi motifin çeşitleri şunlardır; İşlemeli , sencide , sarılma ve dendanlı rumidir..
Rumi motifler mezar taşlarında , hatayi motiflerde binaların taş cephelerinde kullanılmıştır.
Desenler motiflerin belli bir üslup ve usul çerçevesinde biraraya gelmesiyle hazırlanır. Türk tezyinatında yumuşak uyumlu çizgiler ve kavisler yer alır.
Sanat anlayışının temel çizgisi, tabiatında temel unsurlarından biri olan helezondur.
Helezon , ister merkezden çevreye , ister çevreden merkeze doğru çizilsin, sınırı olmayan sonsuzluğu ifade eder.Helezon üzerine deseni meydana getirecek olan motifler yerleştirilirken dikkat edilmesi gereken noktalar vardır. Helezon başlangıcından itibaren devam eden akış, motiflerin birbirine yakışır biçimde çizilmesiyle temin edilir.
Hatayi, penç , goncagül ve yaprak motifleri helezon üzerinde yer alabilir fakat rumi motifler helezon üzerinde bulunamaz. Aynı desende hayvan çıkışlı motifler kullanılmak istenirse ayrı bir helezon çizmek gerekir. Çıkış kaynağı farklı olan motifler aynı desende birarada bulunabilir fakat asla birleşemezler.

Üç grup desen vardır..
1. Pano özelliği taşıyan desenler
2. Uluma (raport) desenler
3. Geometrik desenler

NOT : Bitkisel Çıkışlı ve Hayvansal Çıkışlı Motiflerin Şekillerini ezberlemenizi kesinlikle öneririm..

Tezhi Sanatında Kullanılan Ana Renkler
Siyah = İs mürekkebi ,
Lacivert = Lacivert taşı , lapislazuli
Mavi = Çivit boyalar destesenk (el taşı) denilen dış bükey mermer taşıyla sulu ortamda ezilerek hazırlanırdı. Arap zamkı eriyiğiyle karıştırılıp kullanılırdı.
Mat ve Parlak Kırmızı = Lal kırmız böceğinin kurutulmuşundan yapılan yarı şeffaf özelliği olan mürekkep
Sarı + Turuncu + Yeşil ve Tuğla kırmızısı...


NAKKAŞHANE = Tezhip sanatının yapıldığı büyük atölyedir. Burada yazma eserlerin tezyinatı kısa zamanda tamamlanırdı. Ahar yapanlar , kağıt boyayanlar , desen çizenler , cetvel ve tahrir çekenler , boya hazırlayanlar , altın ezenlerburada birarada çalışırlardı. Ehli Hiref (saray sanatkarları topluluğu) teşkilatının bölüklerinden olan nakkaşlar saray köşklerinin binaların kalemişi , çini ve metal işleri desenlerini hazırlarlardı. Ehli Hiref Teşkilatı mensupları yevmiye üzerinden üç ayda bir maaş alırlardı. Mücellid, müzehhip ve diğer çalışanların aldıkları maaş ve terfiler maaş defterine yazılırdı.

TEZHİP ÇEŞİTLERİ

1. Zemini boyalı klasik tezhip, klasik tezhipte en çok kullanılan tarzdır.

2. Zerenderzer, altın içinde altın anlamına gelmektedir.

3. Halkari , sulu altınla gölge verilip koyu altınla tahrirlenen bezeme üslubudur. Boya ile altının birlikte kullanılması tarzındaki bezemeye '' zerkişaf'' , altınla gölgelendirmenin ince fırçayla taranarak yapılmasına '' tarama halkari '' , lal mürekkebinin altın üstüne sürülmesine de '' foyalı halkari'' denir..

4. Çiftahrir ( havalı ), tahrirleri birbirine paralel iki çizgi halinde çizilen desenlere verilen isimdir. Bu tekniğin sıvama ve taramalı olmak üzere iki işleniş şekli vardır.

5. Zerefşan (altın serpme), varak altının kalbur şeklinde delikli bir kutuya konulup içinde kuru fırçanın hareket ettirilmesiyle altın parçalarının kalburun deliklerinden aşağıya dökülmesi işlemidir.

TEZHİP BÖLÜMLERİ

1. Zahriye tezhibi, arkalık , sırtlık anlamındadır.

2. Serlevha (Dibace) ve ünvan sayfası tezhibi, el yazması kitaplarda metnin başladığı sayfalardır.

3. Bölümbaşı Tezhibi ( bahirbaşı, fasılbaşı, surebaşı) , mushaflarda her surenin başladığı yeri gösteren tezhipli sahalardır.

4. Duraklar, yazma kitaplarında cümle sonları, mushaflarda ayet sonları durak denilen küçük, yuvarlak şekillerle süslenir. En çok karşılaştığımız duraklar, şeşhane durak (altıgen) mücevher durak (geçmeli nokta) ,helezon durak ve pençhane duraktır.

5. Mushaf gülleri , bu tezyini şekiller sadece mushaflarda bulunur. Ayrıca secde yerlerini belirten on dört adet secde gülü, her on ayette bir aşere gülü, her beş ayette bir hamse gülü, her yirmi sayfada bir cüz gülü, her beş sayfada bir hizib gülü müzehhiplere hüner gösterme vesilesi olmuştur.

6. Hatime tezhibi (ketebe sayfası -ferağ kaydı), yazma kitaplarında eserin son bölümü, son sözüdür.

7. Ferman , Berat ve Mensur Tezhibi , Divan-ı Hümayun'dan çıkan ve bezenmesi gereken resmi yazılarda tezhibe metnin üstünde bulunan tuğranın çevresinde yer verilmiştir.

8. Hilye Tezhibi ( Peygamberimizin ahlaki güzelliklerinianlatan levha), hüsn-i hatla yazılır.

9. Kıta Tezhibi , kıtalarda uzun tutulan ilk satırın altına , ortalama olarak kısa yazılan satırları aynı hizaya getirmek için iki tarafda kalan dikdörtgen veya kare şeklindeki kısımlardır.

Timurlar Devri Tezhip Üslubu ( 1370 - 1507) = Müzehhip ve musavvir Hacı Ali et- Tebrizi'dir.

Selçuklu ve Beylikler Devri Uslübu ( 1081 - 1307) = Müzehhip Muhlis b. Abdullah el- Hindi

Akkoyunlu ve Karakoyunlu Uslübu = Şahname-i Firevsi , şaheseridir.

Osmanlı Devri Saray Uslüpları (1300 - 1922)
a.Baba Nakkaş uslubu Fatih Sultan Mehmed devrinde hazırlanan yazma eserlerdir.

b. Sazyolu Uslübu = Tebrizli Şahkulu tarafından ortaya çıkarılmıştır. Bu üslubun özelliği, aharlı kağıt üzerine sadece altın ve is mürekkebi kullanılarak işlenen hareketli desenlerden meydana gelmesidir. Zengin yaprak ve hatayi motifleri yanında yarı üsluplaştırılmış efsanevi ve gerçek hayvan motiflerinin yer aldığı hareketli desenlerdir. Bu uslubun bir başka sanatkarı da Tebrizli Veli Can'dır.

c. Kara memi Uslübu = Kanuni Sultan Süleyman zamanında saray nakkaşhanesi sernakkaşı olan Kara Memi, yarı üsluplaştırılmış gül, zambak , lale, karanfil bahçe çiçekleriyle meydana getirdiği tarzdır. Muhibbi Divanı bu uslubun en olgun eseridir.

d. Ali Üsküdari Uslübu = Halkari ve çifttahrir tekniği kullanıldı (XVIII)

e. Ata Yolu (Pesend) = Ahmed Ataullah tarafından başlatılan çiçekli bezeme tarzıdır. Ata yolu veya pesend üslubu fırça tarama ile çiçek desenlerine dayanan tezhip tarzıdır. II. Mahmut devri saray sermücellididir.

f. İlhanlı ve Memlük Uslübu = Muammed b. Aybek b. Abdullah

g. Safevi Dönemi Tezhip (1501 -1736) = Hasan-ı Bağdadi, Abdullah Şirazi bu dönemin öne çıkan sanatkarlarıdır.

Tezhip sanatının en parlak dönemi XVI. yüzyılında yaşanmıştır. Türk motifleri , çintemani , hatayi , penç , rumi.
Tezhip Saz Yolu uslübunun en büyük özelliği , zengin yaprak ve hatayi motifleri yanında hayvan motifleri kullanılmasıdır.


Baba Nakkaş Uslubu = İri ve detaylı çizilmiş , yaprakların sade ve ufak küçük bulut parçalarının yer alması.
Ali Üsküdarı Uslubu = Birden fazla desen çeşidini aynı saha içinde kullanır.
Ata Yolu Uslubu = Çok yoğun üst üste yerleştirilmiş çeşitli çiçekler , zemin ve saplar görülmeyecek halde. Sabır ve dikkat isteyen bir çalışmadır.










hazırlayan nurşen35

[Linkler Ziyaretçilere Kapalıdır.Giriş Yap Veya Üye Olmak için TIKLAYIN...]