[nurşen35]

ÜNİTE 3

YÖNETİM,İMAN-KÜFÜR VE KADER MESELELERİ ETRAFINDA OLUŞAN İLK MEZHEPLER

HARİCİLİK

İsimlendirilmesi ve kavramsal çerçeve

Harici ,’’çıkmak,itaatten ayrılıp isyan etmek’’ anlamındali hurûc kökünden ,meydana gelmiş bir terim olup topluluk ismi olarak ‘’Hariciyye’’ ve ‘’Havaric’’ şeklinde kullanılır.Hariciye adını ‘insanlardan ,dinden, haktan veya Hz. Ali’den uzaklaşan ve yönetime karşı ayaklanarak cemaatten çıkanlar’ anlamında kullanmışlardır.Yine dinden çıkanlar anlamında Marika ismini de kullanmışlardır.—‘canlarını ve mallarını Allah’a satanlar’ manasındaki ayete nispetle kendilerine Ehli Şurat da demişlerdir.Hakemlere rıza göstermeyi reddetmelerinden dolayı Muhakkime; Hz.Ali’den ayrıldıktan sonrailk toplandıkları yer olan Harura’ya nispetle Haruriyye ve buradaki reisleri Abdullah b. Vehb’e nispetle de Vehbiyye adlarını almışlardır.

Doğuşu ve Gelişimi

Hariciliğin doğuşu hemen hemen bütün tarihçiler tarafından hakem olayının ortaya çıkışına bağlanmıştır.—Önce tahkime razı olup sonra tahkimi küfür sayan ma’lum grup anlaşmayı bozarak tevbe ederek tahkimi reddetmesi hususunda halife Hz. Ali’yi ikna edemeyince ,onu terk edip Kufe yakınındaki Harura denilen yere çekildiler ve böylece ilk Harici zümreyi oluşturdular.—Abdullah b. Abbas ve Hz. Ali’nin ikna çabaları sonucu 6000 kişi, halifenin tahkimden vazgeçtiğini sanarak onunla birlikte Kufe’ye gittiler.2000 kadar Harici fırkadan ayrılıp geri döndü.4000 kişi ise sapkınlık ve anarşi suçlamasıyla öldürüldüler.Geriye kalanlar Abdullah b. Vehb er-Rasibi ‘yi emir seçti.Geri dönen 2000 kişi küçük gruplar halinde gizlice Kûfe’den çıkarak Nehveran kasabasında toplanıp kısa zamanda çevrede tam bir terör havası estirmeye başladılar.Kendi görüşlerine katılmayan,önderlerini halife olarak tanımayan, Hz.Ali ve Hz. Osman ‘ı tekfir etmeyen ve lanetlemeyen Müslümanları kafir sayıp acımasızca öldürüyorlardı.Bunun üzere Nehveran’da Hz. Ali’nin ordusu Haricilerin tamamına yakının öldürdüler.Nehveran baskını Hariciler üzerinde silinmez bir etki bırakmıştır.Emeviler döneminde ve devam eden Harici isyanları Muaviye tarafından çok şiddetli bir şekilde bastırılmıştır.

İlk Harici fırkaların ortak düşünceleri:Osman ,Ali ve onları siyasi davalarında haklı görenlerden teberrî edip uzaklaşmalarıdır.—Büyük günah işleyenleri kafir sayarlar.İmam(devlet başkanı) sünnete aykırı uygulamalarda bulunduğunda ona karşı ayaklanmayı farz olarak kabul ederler.Kendi kanaatlerine katılmayanları,Müslüman olsalar bile kafir sayıp,mal ve canlarını helal addederler.—Hariciler Hz. Peygamber’in son yıllarda çöl ve dağlık bölgelerden Medine’ye gelerek İslam’a giren,az bir müddet şehirde kalıp,o sürede ne öğrendilerse bu bilgiyle kabilelerine geri dönen Müslümanlardır.Ezberlerindeki Kur’an bilgisi tek kaynaklarıydı.—Günah işlemekten özenle sakınıyorlardı.Hatta etraflarında işlenen günahlara tepkisiz kalamayıp tövbe talebinde bulunuyorlar veya şiddetle müdahale ediyorlardı. –Kendileri gibi düşünüp yaşamayan Müslümanları kafir saymaları da yine kabileci bencillikten kaynaklanan bir karakterdi.

Harici Fırkaları

Muhakkime , Ezarika , Necedat , Sufriyye , Beyhesiyye , Acâride , Seâlibe ve İbadiyye olup diğerleri bunlardan ayrılan alt gruplardır.

Varlığını Sürdürebilen Tek Harici Fırka: İbadiyye

Adını kurucusu olduğu kabul edilen Abdullah n. İbâd’dan almıştır.Harici olmayan Müslümanlar hakkında ileri sürdüğü tekfirci ve dışlamacı görüşlere katılmayarak Basra’da Abdullah b. İbad’ın etrafında oluşturduğu bir fırkadır.—‘’Hameletü’l –ilm’’ veya ‘’Nakaletü’l-ilm’’ adı verilen bu davetçi gruplar İbadiyye’nin Mağrip,Yemen,Hadramut,Uman ve Horasan’da yayılmasını sağlamıştır.

Görüşler:İbadiler devlet başkanı belirlemenin dini bir görev olduğunu söylerler.—İmamet makamına getirilecek şahsın vasıfları konusunda Kureyş’ten olması yolundaki anlayışı kesinlikle reddederler.Onlara göre soy değil mümin vasfını taşıdıktan başka ilim,zühd ve adalet sahibi olmak önemlidir.
Allah’ın sıfatlarının zatından ayrı olmadığını söylemeleri,Kuran’ı mahluk kabul etmeleri ve ahrette şefaati kabul etmemeleri Mutezile etkisinde kaldıklarını göstermektedir.—Kulların fiilleri Allah’ın dilemesi ve yaratmasıyla oluşur.
İbadiyye’ye göre amel ,imandan bir parça olmakla birlikte,amelsizlik ya da büyük günah Müslümanı dinden çıkarmaz.Amelsizlik ve günahkarlık ‘nankörlük’ anlamında ‘’nimet küfrü’’ dür.Bu çeşit bir küfre düşen kişi tevbe ederse Müslümanlığa döner ve ebedi ahret cezasından kurtulur.—Bu dünyada dinden çıkaran küfür ise ; Allah’ı ,O’nun birliğini ,nübüvveti , Kur’an’ı inkar manasında ‘’şirk küfrü’’dür.
Günümüzde İbadiyye , başta Uman olmak üzere Hadramut , Zengibar , Libya , Tunus , Cezayir ve Batı Sahra’nın çeşitli yerlerinde varlığını sürdürmektedir.

MÜRCİE MEZHEBİ

İsimlendirilmesi ve Kavramsal Çerçeve

Mürcie kelimesi ;’’tehir etmek,ümit vermek’’ anlamlarına gelen ‘’irca’’ kökünden türetilmiştir.Terim olarak ise; ‘günahın imana zarar verdiği tezini savunarak , büyük günah işleyene ümit veren ve onun hakkındaki nihai kararı Allah’a havale edip tehir edenler ‘ anlamına gelir.

Doğuşu ve Gelişmesi

Eğer siyasi tartışmalar ve dini ihtilaflar barışı bozuyorsa , kimin haklı kimin haksız olduğunun , kimin münin kimin fasık ya da kafir olduğunun kararı Allah’a bırakılmalıdır.—Müslümanlar arasındaki yorum farklılıkları had safhaya varıp büyük günah işleyenin durumu da bunlara eklenince,ortaya meseleler hakkında peşin hüküm vermeyen ve işi Allah’a havale eden ashab ile şükkak (kuşkudakiler) diye adlandırılan kimselerin yolunu izleyen bir grup çıktı.—İleriki bir safhada Mürcie , ‘büyük günah işleyenlerden bazılarının günahları atfedilir , kötülükleri de iyiliklere çevrilir.’ Demiştir.

Ebu Hanife ve Mürcie: Ebu Hanife , amelin imanın zorunlu bir parçası olmadığı noktasında ilk Mürcieler’le aynı görüştedir.—Mürcie , iman tanımı ve icra görüşüyle birok mezhebi etkilemiştir.

KADERİYYE

Kaderiyye kelimesi sözlükte ;’kadere mensup olan,kader taraftarı’ manasındaki ‘kaderi’den gelmektedir.Terim olarak ise ‘kader inancını reddedip sorumluluk doğuran fiillerin sadece insan iradesiyle gerçekleştiğini ileri süren itikadi mezhep anlamında kullanılmıştır.—Kaderiyye ekolünün Emeviler’in , kulların iyi ve kötü fiillerini tamamıyla Allah’ın takdirine bağlayan cebriyeci din anlayışına bir tepki olarak ortaya çıkmıştır.

MU’TEZİLE MEZHEBİ

İsimlendirilmesi ve Kavramsal Çerçeve

Sözlükte mutezile kelimesi ‘uzaklaşan , ayrılıp bir köşeye çekilen’ demektir.

Mutezilenin Doğuşu ve Gelişmesi

Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra bazı sahabilerin evlerine çekildikleri , siyasi işlere karışmadıkları ve bundan dolayı kendilerine lügat manası itibariyle ‘’mutezile’’ denildiği bilinmektedir.—Mutezile’nin gelişmesi Abbasiler döneminde olmuştur.—Mutezile alimleri halife Me’mun’u etkileyerek mezheplerini sarayın resmî iseolojisi haline getirdiler.Kuran’ın yaratılmış (mahluk) olduğu fikrini benimseyen Halife 218 yılından itibaren bu fikri reddeden kadılara ve alimlere baskı uyguladı.(mihne dönemi) .—Halife Mütevekkil , devletin Mutezile’yi destekleme siyasetine son verdi ve Mutezile’nin yükselişi durdu.—Büveyhiler döneminde mezhep yeniden canlılık kazandı.Fakat bu kısa sürdü.—Sünni otoritelerin yönettiği tenkitler sonucu Bağdat ve civarında tutunamayan Mutezililer Horasan ve Harizm bölgelerine göç ettiler.

Mutezile’nin Basra ve Bağdat Okulları

Abbasiler devrinde Mutezile mezhebi Basra ve Bağdat kollarına ayrılmıştır.—Basra ve Bağdat , Mutezile’nin faaliyetlerine merkez olmuş , buralarda yetişen davetçiler İslam aleminin değişik yerlerine gönderilmiştir.

İnanç Sistemi

İtikadi alanı sistematik bir şekilde düzenlenen ilk mezhep Mutezile’dir.İslam dininin temel ilkelerini usûl-ü hamse başlığı altında ele almıştır.

1.Tevhid:Allah’a kadim sıfatların nisbet edilmesini şirkle denk tutmak,ilahi sıfatların Allah’ın zatının aynı olduğunu söylemek, ilahi sıfatların Allah’ta kendisinin sahip olduğu hal sebebiyle mevcut olduğunu söylemek şeklinde özetleyebiliriz.Kâdi Abdülcebba...

İlimdünyası