Ünite 2: Noktalama İşaretleri
Yazılı anlatım, insanlığın ortak belleği olan
yazının bulunması ile başlar. Belli bir düzene sahip olmasa
da noktalama işaretlerinin yazının icadından beri
kullanıldığı belirtilmektedir. Antik çağda noktalama
işaretlerinin kullanımı, kopyası tamamlanan kitapların
gözden geçirilip düzeltilmesi sırasında yapılıyordu. 16.
yüzyılda matbaanın gelişmesi ile noktalama işaretlerinin
kullanımı da yaygınlık kazanmıştır. 19. Yüzyılda
noktalama işaretleri genelleşmiş ve belli kurallara
bağlanmıştır. Bugün dünyada kullanılan Çin, Arap,
Ermeni, Kiril gibi birçok alfabede çoğunlukla Batılı
noktalama işaretleri kullanılmaktadır.
Noktalama işaretleri kurallarının tam ve doğru
betimlenmesi, yazılı anlatımı seçen kişilerin, yazılarında
noktalama işaretlerini doğru ve tutarlı kullanmasını
sağlayacaktır. Bu ünitede günümüz Türkçesindeki başlıca
noktalama işaretleri ve kullanıldığı yerler üzerinde
durulacaktır.
Noktalama İşaretleri:
Konuşmanın inceliklerini yazıya aktarmak ve
iletiyi eksiksiz ve doğru olarak okura ulaştırabilmek için
yazılı anlatımda birtakım işaretler kullanmak gerekir.
Anlatımda okumayı, anlamayı kolaylaştıran, yazarın okura
aktarmak istediği duygu ve düşüncelerin doğru ulaşmasına
yardımcı olan, sözdeki vurguyu, tonu belirten bu işaretlere
noktalama işaretleri denir.
Türkçenin yazıldığı alfabelerde kullanılan
noktalama işaretleri Batı’dan aldığımız sistem kadar
kapsamlı değildi. Sayfa 28 Resim .21, 2.2 ve 2.3’te farklı
dönemlerde ve farklı metinlerde kullanılan noktalama
işaretlerine örnekler verilmiştir. Günümüzde
kullandığımız noktalama işaretlerinin birçoğu, yazı
dilimize Batı’dan, Tanzimat döneminde geçmiştir.
Nokta (.)
1. Cümlenin bittiğini göstermek amacıyla cümle
sonuna konur.
2. Rakamlardan sonra konursa sıra sayı sıfatlarını
türetir; yani –ncı eki yerine geçer.
3. Kimi kısaltmalarda kullanılır.
4. Tarih yazarken gün, ay ve yıl rakamla yazılıyorsa
bunların arasına nokta konur.
5. Saat yazımında saat ile dakika arasına nokta
konur.
6. Bir yazıda maddeleme yapılıyorsa maddeleri
belirtmek için kullanılan rakam veya harflerden
sonra konur.
7. Bilimsel yazılarda kaynakça yazımında kullanılır.
8. Büyük rakamların okunuşunu kolaylaştırmak için
rakamlar basamaklara ayrılarak aralarına nokta
konulmaktadır.
9. Matematikte çarpma işlemi işareti olarak
kullanılır.
Virgül (,)
1. Öznenin yüklemden uzak düştüğü
cümlelerde, özneden sonra virgül konur.
2. Cümlede kelime öbeklerini belirginleştirmek
için kullanılır.
3. Cümlede benzer veya eş değer öğeler, art arda
sıralanıyorsa bunların arasına konur.
4. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için
konur.
5. Bu, şu, o zamirleri özne olarak kullandığında
bunları işaret sıfatlarıyla karıştırmamak ve
anlam karışıklığına yol açmamak için konur.
6. Çünkü, ama, fakat, ancak gibi bağlaçlar
cümleleri birbirine bağlıyorsa bu bağlaçlardan
önce virgül konabilir.
7. Alıntı cümleler tırnak içi yerine virgüllerle de
verilebilir.
8. Konuşma çizgisiyle verilen alıntıların
bitiminde kullanılır.
9. Kelimeler pekiştirme amacıyla tekrarlanıyorsa
birbirinden virgülle ayrılır.
10. Hitap (seslenme) kelimelerinden sonra
kullanılır.
11. Onaylama veya ret bildiren kelimelerinden
sonra kullanılır.
12. Bilimsel çalışmalarda kaynakça yazımında
kullanılır.
13. Rakamların yazımında kesirleri göstermek
için kullanılır.
Noktalı Virgül (,)
Sıralı cümleyi oluşturan cümleler, virgülle ayrılıyor ve
kendi aralarında gruplanabiliyorsa bu gruplar birbirinden
noktalı virgülle ayrılır.
1 Bir cümlede virgüllerle ayrılan
kelimeler veya kelime öbekleri kendi
içinde gruplanabiliyorsa bunlar da
birbirinden noktalı virgülle ayrılır.
2 Bağlaçlı cümleleri birbirine
bağlamak için, çok defa bu
bağlaçlardan önce kullanılır.
3 Birden çok cümlenin birlikte
kullanıldığı yapıların öznesi ortak ise
bu durumda noktalı virgül özneden
sonra konur.
4 Aynı eki alan kelimeler virgülle art
arda sıralandığında oluşabilecek
anlam karışıklığını önlemek için
kullanılır.
İki Nokta
)
1. Cümleyle ilgili verilecek örneklerden önce
kullanılır.
2. Cümleden sonra, cümle ile ilgili yapılacak
açıklamadan önce kullanılır.
3. Karşılıklı konuşma bölümlerinde
konuşucuyu bildiren kelimenin sonunda
kullanılır.
4. Ses bilgisiyle ilgili çalışmalarda ünlünün
uzun olduğunu göstermek için ünlüden sonra
konur.
5. Matematikte bölme işlemi işareti olarak
kullanılır.
6. Genel ağ adreslerinde kullanılmaktadır.
Üç Nokta (…)
1. Yazarın söyleyeceklerinin tam olarak bitmediği
ya da devamını okuyucuların hayal gücüne
bıraktığı izlenimini uyandıran cümlelerin sonuna
konur.
2. Konuyla ilgili örneklerin devam ettiğini
bildirmek için üç noktadan yararlanılır.
3. Alıntı yapıldığında atlanan yeri belirtmek için
kullanılır.
4. Konuşma bölümlerinde, duraksama veya
kekelemeyi göstermek için kullanılır.
5. Karşılıklı konuşmalarda cevap verilmediğini,
sessiz kalındığını belirtir.
6. Devam eden bir dizinin tamamını, uzun uzun
yazmamak için üç noktadan yararlanılır.
7. Açıkça ne olduğunu yazmak istemediğimiz kişi,
yer, kurum vb. adı yerine üç nokta konur. Aynı
şey argo, küfür sözlerini yazarken de söz
konusudur.
8. Ünlem ve soru işaretinden sonra anlatımı
pekiştirmek için konur.
Soru İşareti (?)
1. Türkçede soru cümleleri, ya mi soru eki yada
kim, ne, neden, niçin, nere, nasıl, niçin gibi soru bildiren
kelimelerle kullanılır. Bunların bulunduğu cümlelerin
sonuna soru işareti konur.
2. Konuşma dilinde, hiçbir soru eki veya kelimesi
kullanılmadan vurguyla cümleye soru ifadesi katılabilir.
Bu durum konuşma metinleri yoluyla yazıya da
aktarılabilir.
3. Bir yazıda yer, tarih vb. verilen bilgilerle ilgili
olarak tereddütler varsa bu durum, ayraç içinde soru işareti
kullanarak belirtilir.
4. Soruyu pekiştirmek için soru işaretinden sonra
iki nokta konabilir.
Ayraç/Parantez ( )
1. Cümleyle doğrudan ilgisi olmayan açıklamalar
ayraç içinde verilebilir.
2. Bilinmediği düşünülen veya başka dillerdeki
karşılığı verilmek istenen bir kelimenin yabancı dildeki
veya Türkçedeki karşılığı ayraç içinde verilebilir.
3. Örnekler ayraç içinde gösterilebilir.
4. Bilimsel yazılarda, önemli kişilerin doğum ve
ölüm tarihleri; aynı şekilde devletler, kurumlar veya
kuruluşların kurulma ve yıkılma tarihleri; eserlerin
üretilmesinin başlama ve bitiş tarihleri ayraç içinde
gösterilir.
5. Olayların yaşandığı, eserlerin yazıldığı,
basıldığı tarih veya yer ayraç içinde verilir.
6. Soyadı Kanunu çıkmadan önce tanınmış olup
da kanunla birlikte soyadı alan kişilerin soyadları ayraç
içinde yazılabilir.
7. Alıntılarda atlamalar yapılıyorsa bu kısım
ayraç içinde üç nokta ile gösterilebilir.
8. Konuşma dilinde kimi zaman olumlu görüş
belirtir; ancak aslında görüşün olumsuz olduğu jest ve
mimiklerle ifade edilebilir. Yazı dilinde bunu belirtmek
için ayraç içinde ünlem işareti kullanılır.
9. Bilimsel yazılarda verilen bilgilerle ilgili
olarak tereddütler varsa ayraç içinde soru işareti
kullanılarak bu durum belirtilir.
10. Bilimsel yazılarda alıntının veya bilginin
kaynağı ayraç içinde gösterilebilir.
11. Tiyatro eserlerinde oyuncunun konuştuğu
sıradaki davranışları veya o sırada sahnede gelişen diğer
olaylar ayraç içinde verilir.
12. Maddeleri belirtmek için kullanılan rakam
veya harflerden sonra konur.
13. Bilimsel yazılarda kaynakça yazımında
kullanılır.
Köşeli Ayraç
1. Ayraç içinde ayraç açılacağı zaman, yay
ayraçtan önce köşeli ayraç kullanılır.
2. Eski dillere ait metinleri inceleyen bilimsel
çalışmalarda, metinde okunamayan yerler hakkında
yazarın bir tahmini varsa bunlar köşeli ayraç içinde
gösterilir.
Tırnak İşareti (“ “)
1. Aynen aktarmalar, kelime, kelime öbeği ya da
cümle olsun tırnak içinde verilir.
2. Cümlede özellikle vurgulanan unsurlar tırnak
içinde verilebilir.
3. Vurgulanmak istenen özel adlar, bölüm
başlıkları veya kitap, makale, köşe yazısı başlıkları vb.
tırnak içinde verilebilir.
4. Bilimsel yazıların kaynakçalarında makale
adları tırnak içinde verilir.
Tek Tırnak (‘ ‘)
1. Açılan tırnak içinde ikinci bir tırnak açma
ihtiyacı duyulursa tek tırnak işareti kullanılır.
Eğik Çizgi (/)
1. Düz yazıda yapılan şiir alıntılarında mısraları
birbirinden ayırmak için kullanılır.
2. Özellikle bilimsel yazılarda veya, hem o hem
bu bağlaçlarının yerine kullanılır.
3. Dil bilgisi çalışmalarında eklerin farklı
biçimlerini gösterirken kullanılır.
4. Matematikte bölme işareti olarak da kullanılır.
Kesme İşareti (‘)
1. Özel isme gelen iyelik, hal ve bildirme
eklerinden önce araya kesme işareti konur.
2. Kesme işareti kullanılması gerekmeyen kimi
cins isimler vurgulanmak istendiğinde ve bunların ardına
ek getirildiğinde kesme işareti konabilmektedir.
3. Türkçeye Arapçadan giren ve kelimenin
aslında, bu dile özgü aynı sesi olan kelimelerde, bu ses
için kesme işareti kullanılmaktadır.
4. Türkçede n’olmak , n’etmek gibi birleşik
yapıların yazımında kullanılır. Bu durum daha çok, ölçü
gereği, şiir dilinde görülür.
5. Harflere veya rakamla yazılmış sayılara ek
getirildiğinde konur.
6. Kısaltmalara durum eki getirildiğinde bunlar,
kesme işaretiyle ayrılır.
Kısa Çizgi (-)
1. Satır sonuna sığmayan kelimeleri bölerken
konur.
2. Cümledeki kelime öbekleri veya ara cümleleri
belirginleştirmek içi başlarına ve sonlarına konur.
3. Türkçeye yerleşen ve yer, kurum, eser veya
önemli bir olay adı vb. biçimde kullanılan Farsça ve
Arapça asıllı tamlamalarda kullanılır.
4. İki rakamın arasına konduğunda yaklaşıklık,
aşağı yukarılık anlamı katar.
5. Tarih bildiren iki rakamın arasına konunca
arasında, ve, ile, ila ….den …e anlamı katar.
6. Birbiriyle ilişkili kavramlar birlikte
yazıldığında araya kısa çizgi konabilir.
7. Karşıtlık ilişkisi belirtmek amacıyla ilgili
kelimelerin arasına konur.
8. Bilimsel yazılarda, önemli kişilerin doğum ve
ölüm , olayların başlangıç ve bitiş, aynı şekilde devletler,
kurumlar veya kuruluşların kurulma ve yıkılma, eserlerin
üretilmesinin başlama ve bitiş tarihleri ayraç içinde
aralarına kısa çizgi konarak gösterilir.
9 . Dil bilgisiyle ilgi çalışmalarda eklerden önce konur,
kelimelerin köklerini, gövdelerini, eklerini belirmek için
kullanılır.
10. Dilbilgisiyle ilgili çalışmalarda eklerden önce
konur.
11. Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullanılır.
12. Kelimeleri hecelerine ayırırken kullanılır.
13. Matematikte çıkarma işleminde eksi işareti olarak
kullanılır.
14. Sıfırın altındaki dereceleri göstermek için rakamın
başına konur.
Uzun Çizgi (–)
1. Roman, hikaye, masal, tiyatro gibi türlerde
kişilerin konuşmaları verilirken kullanılır.
Ünlem İşareti (!)
1. Acıma, üzüntü, sevinç, kızma, korku, şaşırma,
coşma gibi her türlü duyguyu ifade eden kelime, kelime
öbeği veya cümlelerden sonra konur.
2. Hitap, çağrı, seslenme, uyarı vb. bildiren
kelime, kelime öbekleri veya cümlelerden sonra konur.
3. Onay veya ret bildiren kelimelerden sonra
konabilir.