[Mihrinaz]

ÜNİTE3- GAZNELİLER(986-1186)

Gazneliler , Sâmânî devletkadrolar ında önemli
görevler yapan,Türk Memlûklerinden Alptegin
tarafından kurulmuştur. Alptegin’den sonra oğlu
Ebu İshak zamanında kısa süre Sâmânîler
Gazne’ye hâkim oldular. Ebu İshak’ın oğlu olmadığı
için yerine önce Bilgetegin sonra Böritegin geçti.
Böritegin’den sonra 977 yılında Gazne idaresine
Alptegin’in en güvendiği adamlarından ve damadı
olan Sebüktegin geçti. Sebüktegin’den sonra
hükümdarlık babadan oğula geçmeye başladı.
Görüntüde Sâmânîlerin Gazne valisi konumundaki
Sebüktegin, Gaznelilerin kurucusu konumundadır.
Sebüktegin Gazne devletinin topraklarını
genişletti . Bust, Kusdar (Belucistan), Toharistan,
Zebulistan, Zemindaver ’i ele geçirdi. Daha sonra
Hindistan’a yöneldi. Kuzey Hindistan’da İslâmiyetin
yayılmasına engel olan Vayhand hükümdarlığını
mağlup ederek Kabil nehri boyunca Peşâver ’e
kadar ilerledi ve bölgede İslâm’ın tohumlarını
atmaya muvaffak oldu(986). Sebüktegin 997
yılında öldü ve yerine küçük oğlu İsmail tahta çıktı.
Ancak büyük oğlu ve Horasan valisi Mahmud bunu
kabul etmeyerek isyan etti ve İsmail’i tahttan
uzaklaştırarak Gazne hükümdarı oldu(998). Gazneli
Mahmud Sâmânîler tarafından tanınmayan Abbâsî
Halifesi Kâdirbillâh’ ı tanıyıp elçiler göndererek
adına hutbe okuttu. Abbâsî halifesi ona
“Yemînuddevle veEmînulmille”lakabını verdi(999).
Müslüman Türk devletleri içinde ilk defa “ Sultan”
unvanını kullanan ve Halifeden“Yemînü’dDevle”lakabını alan o dur. 1000 yılından sonra
yıkılan Sâmânî devletine ait Sistan, Cüzcan,
Çağaniyan, Huttal ve Harezm bölgelerini devletine
kattı. 1011,1020 yıllarında ise Gurlular üzerine
sefer düzenleyerek onların topraklarının bir kısmını
ele geçirdi .O nun en önemli siyasi faaliyeti
Hindistan’a 17 sefer yapmasıdır. Yaptığı seferler
nedeniyle Mahmud’a Gazne Fatihi de denir.
Hindistan seferlerinin en önemlisi 1025-1026
yıllarında yapılan Somna tseferidir. Bu sefer onun
İslâm dünyasında kahraman olarak tanınmasına
neden oldu. Sultan Mahmud 1001-1027yılları
arasında yaptığı seferler sonucunda; Pencap, İndus
boyları, Und, Multan, Tanisar, Lokho, Gwalior,
Somnat bölgeleri dâhil olmak üzere bütün kuzey
Hindistanı Türk idaresine aldı. Buraları İslâmlaş
ırarak bugünkü Pakistan Devletinin temelini atmış
oldu. Gazneli Mahmud’un Hindistan seferlerine
katılan tarihçi el-Bîrûnî bu bölgede gördükleri inanç
ve adetlerle ilgili Tahkîku Mâlil-Hind adlı eserini
yazdı. Karahanl ılar 999 yılında Sâmânîlere son
verince Gazneliler ile Karahanlılar Sâmânî
topraklarını paylaş tılar. Gazneli Mahmud’un 1030
yılında ölmesi ile taht kavgası başladı. Gazneli
Mahmud’un yerine küçük oğlu Muhammed
geçirildi. Ancak ordunun desteğini elinde
bulunduran ve babasının ölümü sırasında İran’da
fetihlerle meşgul olan Mesud kardeşini mağlup
ederek 1030 yılında Gazneli sultanı oldu.
Selçuklular 1035 yılında Gaznelilere ait Horasan’a
göçederek Merv ,Serahs ve Ferave arasındaki
topraklara yerleştiler. Gazneli Mesud son olarak
Tuğrul Bey ile Dandanakan’da karşılaştı. 1040
yılında Dandanakan savaşında Selçuklular
karşısında ağır bir hezimete uğradı. Behramşah
zamanında Gurlular Gazne’ye saldırarak şehri
yaktılar (1150). Behramşah Gazne’ye yeniden
hâkim olsa da çöküş başladı. Hüsrev şah’ ın yerine
geçen Hüsrev Melik’in Gurlular tarafından esir
alınmasıyla birlikte 1186 yılında Gazneliler yıkıldı.
Gazneli hükümdar ailesi Kalaç Türklerinden
oluşuyordu. Gaznelilerin Hindistan
Yolunu açmasıyla İslâm Medeniyeti Afganistan ve
Hindistan’ın batı kısmında yayılma imkânı buldu.

DEVLET TEŞKİLATI
Gaznelilerin devlet teşkilatı, Sâmânîler vasıtasıyla
Abbasîlere varan İslâm ve Türk geleneğinin
birleşimidir. Devlet teşkilatı ve Dîvânlar Sâmânî
izlerini taşımaktadır. Gulâm teşkilatı devam
ettirilmiş ve 4000-6000 civarında bir gulâm gücüne
ulaşılmıştır. Gûlamların çoğunluğunu ise Türkler
oluşturmaktadır. Sultanın; Gulâmân-ı Saray,
Gulâmânı Hâssa veya Gulâmân-ı Sultanî denilen
şahsî muhafız kuvveti de bunlardan
oluşturulmuştu. Devletin en üst noktasında
kendisine Emir veya Sultan denilen hükümdar
bulunurdu. Hükümdardan sonra devletin en yetkili
kişisi Hâcei Buzurg unvanını taşıyan veziridi . Vezir
Büyük Dîvân’ın başıdır. Merkez teşkilatındaki
önemli Dîvânlardan bazıları şöyledir : Dîvân-ı
Vezâret , vezirin idaresinde malî ve genel idar î
işlerle ilgilenirdi. Dîvân-ıRisâlet , başında Sahib-i
Dîvân-ı Risâlet bulunur,haberleşmeyi sağlardı.
Dîvân-ı Arz; başkanına Âriz veya Sahibi Dîvân-ı Arz
denilen bu Dîvân, asker toplama, teçhiz ve
teşkilâtlandırma, maaşlarını ödeme gibi
günümüzde Milli Savunma Bakanlığı benzeri bir
görev üstlenmişti. Dîvânı İşrâf, Müşrifin idaresinde
olup haberleşme ve gizli haber alma işlerini yerine
getirirdi.Dîvâ –ı Vekâlet, hükümdara ait emlaki
idare ederdi. Gazneliler döneminde Dîvân kayıtları
Arapça idi. Merkezdeki bu Dîvânlar ın eyaletlerde
şubeleri vardı. Valiler tarafından idare edilen
eyaletlerin en önemlisi Horasan idi . Başkadı (Kadı ’
l -Kudât ) adaletten sorumluydu. Edebiyat dili
Farsça’ydı. Gazneli Mahmud’un sarayında 400 şair
olduğu belirtilmiştir. Bunlar arasında Unsur î( ö .
1040), Ferr ûhî( ö .1038), Menûçehrî ve Firdevsî
Fars edebiyatının öne çıkan şairleri olmuşlardır.
Dönemin en önemli şairi Firdevsî,390/999 yılında
Sâmânî emirine sunduğu Şehname adlı eserini
bazı değişikliklerle 400/1009 yılında Mahmud’a
takdim etmiştir. Taşrada mülkî idarenin başında
olan ve doğrudan vezire bağlı olarak çalışan Sahib
–i Dîvan idarî ve mali işleri yapardı.Eyaletteki en
yüksek askeri görevli ordu komutanı sâlâr
(sipehsâlâr ) ve adlî görevli ise Kâdi’l -Kudâd’dır.
Gazne ordusunda bölgenin bir etkisi olarak
fillerden de istifade ediliyordu. Kale komutanına
Kutval denirdi. Şehrin en önde gelen kişisi Şahne
olup, düzeni koruma ve inzibat işleriyle meşgul
olurdu. Emir–iHâres ,suçluların tutuklanması ve
mahkemeye çıkıncaya kadar korunmasına bakardı.
Bunlar haricinde Muhtesib, Hatib ve Reisler
bulunurdu. Medrese ve vakıf işlerine bakan daireye
de İşrâf-ı Evkâf denirdi.

İLMİ HAYAT
Sarayda konuşulan dil Türkçe idi. Mahmud, resmi
dil olarak Arapçayı kabul etmişti. Bu zamanda ilmî
eserler genel olarak Arapça yazılmıştır. Dîvânu’lİnşâ başkanlarından Ebu’ l –Feth el -Büstî ve Ebu
Nasr el-Utbî Arap edipleriydiler. Mahmud devri
olaylarını anlatan Tarihçi Utbî’nin Tarîhû’ l-Yemînî
adlı Arapça eseri yüksek edebi bir uslupla
yazılmıştır.Utb î eserini Gazne Sultanı Mahmud’un
lakabına nispetle Tar î hû’ l -Yemînî diye
isimlendirmiştir. Gazneli devri için en önemli
kaynaklardan biridir. Ebu’ l –Fazl Beyhakî ’ nin
yazmış olduğu Farsça tarih kitabı 1018-1059 yılları
arasını anlatan Gazneli Selçuklu tarihidir. Gerdiz î
’nin Zeynu’l –Ahbâr adlı eseri ise 104 1yılına kadar
Horasan ve Orta Asya tarihidir. Harezm
bölgesinden Gazne sarayına gelen Ebu Reyhanel
-Birûnîde Sultan Mahmud’da nbüyük itibar görmüş
eserlerini Arapça yazmış tır. Dinle rtarihçilerine
göre kendi inandığı dinden başka dinleri ilmî bir
şekilde ele alan ilk âlim Birûnî ’dir. Birûnî’nin 180
eserinden günümüze ancak 32 tanesi gelmiştir. el
-Âs âr ü’ l -Bâkiye, Kitabu’ t -Tahkikmâli ’ l -Hind,el
-Kanûnu’ l -Mes ’ ûdî ,Kitabu’ 1-Cemâhirfî Ma’rifeti ’
l -CevahirveKitabu’ s -Saydalafi ’ t -Tıbadl ıeserleri
önemlidir. Gazne’deki Arus –i Felek ve LeşkeriBazar
’ dak iUlu Camii Gazneli döneminin önemli mimari
eserleridir. Gazneli Mahmud ve Mesud devrine ait
zafer kuleleri olduğu tahmin edilen yapıların ise
kalıntıları vardır. III.Mesud tarafından yaptırılan
Gazne’deki minare önemli bir kalıntıdır.Sultan
Mahmud döneminde Beyhakiyye ve Saidiyye
medreseleri inşa edilmiştir. Ticaretin gelişmesine
katkı sağlayan kervansaraylar inşa edilmiştir.
Bunların en güzel örneklerinden biri Firdevsî
anısına Tus –Serahs yolu arasında 1019-1020 yılları
arasında inşa edilen Ribatı Mahî kervansarayıdır.

DEĞERLENDİRMESORULARI
1-GazneliDevletinin kurucusu AlpTegin’ in ölümü
üzerine yerine hangi hükümdar geçmiştir?
a)Ebu İshak İbrahim
b )Bilgetegin
c )Piritegin
d)Sebüktegin
e)SultanMahmud

2-Sultan Mahmud’un ilk defa adına hutbe okuttuğu
halife aşağıdakilerden hangisidir ?
a)Halife Kaim Biemrillah
b )Halife Kadir Billah
c)HalifeEbuCaferel -Mansur
d)Halife Harun Reşid
e)HalifeMütevekkilAlellah

3-Gazneli devleti hangi hanedanın ortadan
kaldırılmasıyla kurulmuştur ?
a-Ziyâr î ler
b -Büveyhîler
c -Hamdânîler
d-Levik eMirdâs î ler

4-Gaznelile rdöneminde yetişmiş dünyaca ünlü
bilim adamı aşağıdakilerden hangisidir ?
a)İbnSina
b )Bîrûnî
c )Farabi
d)Utb î
e)Harezmî

5-“ Şehnâme”adl ımeşhur eser, aşağıdaki
yazarlardan hangisine aittir ?
a)Firdevs î b )Bî r ûnî c )Farabi d)Utbi e)Harezmî

CEVAPLAR:1)A2)B3)D4)B5) A

SORULAR
1)Gaznelilerde Arapça hangi Sultan döneminde
resmi dil olarak ilan edilmiştir ?
a)Seb üktegin b ) SultanMahmud c )
Ebuİshakİbrahim d)Bilgetegin

2)Abbas iHalifesi Kadirbillah’ın
‘’YeminuddevleveEminulmille’’ lakabını verdiği
Gazneli Devleti Sultanı kimdir ?
a)GazneliMahmud b )Ebuİshak c )Böritegin d)Seb
üktegin

3)Gazneli Devletinde askeri işlerden sorumlu olan
Divan Teşkilatı aşağıdakilerden hangisidir ?
a)Divan-ıRisalet b )Divan-ıİşraf c )Divan-ıArz
d)Divan-ıVezaret

4)Tarihu’lYemini aşağıdakilerden hangisine aittir ?
a)EbuReyhanel -Biruni b )Ebu’lFethel -Büsti
c )Ebu’lFazlBeyhaki d)EbuNasrel -Utbi

5)Türk tarihinde ‘’Sultan’’ unvanını kullanan ilk
hükümdar aşağıdakilerden hangisidir ?
a)Metehan b )OrhanGazi c )Alparslan
d)GazneliMahmud

1)B2)A3)C4)D5) D