[Mihrinaz]

Lakabı Su Mühendisi olan Diyarbakırlı dâhi mühendis el Cezeri.

Cezeri, 1206 yılında tamamladığı kitabında su saatleri, mum saatleri, ziyafetlerde kullanılan kaplar ve ibrikler, el yıkama ve abdest alma aparatları, kan almada kullanılan ölçme aletleri, otomatik müzik düzenekleri, çeşitli robotlar, zamanın tarım devriminde çok etkili olan su terfi araçları, su pompalarını çalıştıran makineler, fıskiyeler, sürekli kaval sesi çıkaran tertibatlar ve başka çeşitli aletler ile metal döküm tekniğinden bahsetmektedir. Kitap, mühendislik uygulamalarıyla ilgili olarak bugüne ulaşan en eski el yazmalarından biridir. Bu kitapta açıklanan makine ve araçların her biri önemli bir icat olmakla birlikte, kitabın kendisi de sanat değeri olan renkli resimleri ve anlatım tarzıyla başlı başına önemli bir sanat eseridir. Hatta Cezeri’den 150 yıl sonra yaşayan Leonardo Da Vinci’nin Cezeri’nin çizimlerinden etkilendiği düşünülmektedir. Yaptığı makinelerin çoğunun su ile çalışması ve su temininde kullanılan aletler olması nedeniyle “Su Mühendisi” olarak da anılan Cezeri’nin su akıntısı gücüyle çalışan değirmenleri, uzun yıllar boyunca yerleşim yerlerine su taşıyarak, üstadın sadaka-i câriyesi olmuştur.

Cezeri, ilmî çalışmalarında benimsediği ve bizlere de örnek olabilecek metodunu bir kitabının mukaddimesinde şöyle ifade ediyor: “Benden çok evvel gelen âlimlerin kitaplarını ve onları takip edenlerin çalışmalarını gözden geçirdim... Nihayet nakillerden kurtuldum, başkalarının yaptıklarından sıyrıldım ve problemlere kendi gözümle bakabildim... Uygulamaya dönüştürülemeyen her teknik ilmin doğru ile yanlış arasında muallakta kaldığını gördüm.”


Cezeri, kitabında 50’den fazla icadını resimlerle çok ayrıntılı bir şekilde tarif ettiği için günümüzde bile bu makineler tekrardan inşa edilebilmiştir. Her ne kadar günümüzün teknolojisi kullanılarak yapılsa bile Cezeri’nin bazı makineleri uzun çalışmalar sonucu tekrardan oluşturulabilmiştir. Mesela Cezeri’nin en meşhur eseri diyebileceğimiz Fil Saati, MTE Stüdyoları’nda yaklaşık 150 kişilik bir uzman ekibin 11 bin saat çalışması sonucu ancak meydana getirilebilmiştir.

Gülhane Parkı’ndaki İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi’nde birçok Müslüman bilim adamının çeşitli bilim dallarında ortaya koydukları çalışmaları görebileceğiniz gibi Cezeri’nin kendi tarifleriyle günümüzde tekrar oluşturulan icatlarını da burada yakından inceleme fırsatı bulabilirsiniz. Bunun yanı sıra Kocaeli, Bursa, Konya, Kayseri ve Elazığ’daki TÜBİTAK’ın bilim merkezlerinde Cezeri’nin icatlarını “dokunarak” deneyimleyebilir, çocuklarınıza veya öğrencilerinize Cezeri’nin çalışmalarını daha etkili bir şekilde öğretebilirsiniz.

Cezerî'nin makinelerinden sadece biri, su çarkı ile işleyen tulumba modern mühendisliğin gelişmesine doğrudan doğruya katkıda bulunmuştur. Bu makine, a) çift etki ilkesinin uygulanması, b) dönme hareketinin ileri-geri harekete çevrilmesi, c) emme borusunun bilinen ilk kullanılışı olmasından dolayı çok önemlidir. Dolayısıyla buhar makinesinin ve emme basma tulumbanın ilk örneği sayılabilir. Söz konusu makinede akan suyun çevirdiği çark düşey düzlemde bir dişliyi, bu dişli de yatay düzlemdeki diğer bir dişliyi döndürmektedir. Yatay dişlinin çevresine yakın bir yerde düşey bir pim bulunmaktadır. Bu pime ortası yarık ve diğer ucu yine bir pimle sabitleştirilmiş bir çubuk geçirilmiş ve bu çubuğa da tulumbaların piston kolları bağlanmıştır. Yatay dişli dönünce yarık çubuk açısal bir hareket yapmakta, piston kolları da ileri geri gidip gelerek tulumbaları çalıştırmaktadır.