BİÇİM BİLGİSİ Biçimbilgisi(Morfoloji) dilbilimin, sözcüklerin yapısını (kökleri ve ekleri) inceleyen
dalıdır.
Birer anlam birimi olan cümle kuruluşunda yer alan sözcükler yapı bakımından
incelendiğinde yapılarında iki ses birliğinin yer aldığı görülür.
1- Kök (tek başına kullanılabilen anlamlı ses birlikleri)
2- Ek (sadece anlamlı birlikle kullanılabilen görevli ses birlikleri.
KÖK : Sözcüğün parçalanmayan anlamlı en küçük birimidir. Tek sesten yada ses
topluluğundan oluşur. Türkçede köklerin büyük bir çoğunluğu tek hecelidir, fakat
birden fazla heceden oluşan köklerde vardır:
Gel Çiçek
Bak Ağaç
Kuş Oku
Köklerin özellikleri :
a) Kök sözcüğün parçalanamayan temel anlamlı birimidir.
b) Sözcüğün başında bulunur, sözcük kökle başlar
c) Her kökten uygun ekler getirilerek yeni anlamda ve türde sözcük türetilebilir.
d) Her kökün tek bir biçimi vardır. Sözcük türetirken kök değişmez.
e) Kökler varlıkların ve hareketlerin yalın karşılıklarıdır.
f) Dilde önceden var olan birliklerdir. Yeniden türetilemezler.
Türkçe’de üç tür kök vardır:
1- Ad kökleri : Evrendeki varlık ve kavramları karşılayan köklerdir. Nesneleri
karşıladıkları için, nesnelerde tek başlarına var oldukları için, bu köklerde tek
başlarına kullanılabilirler.
Kuş, Ev, Ağaç, Çiçek, Dağ, vb.
2- Eylem Kökleri : Nesneye bağlı bir hareketi, oluşu, durumu karşılayan birimlerdir.
Her zaman bir nesneye veya zamana bağlı olarak kullanılırlar. Tek başlarına
kullanılamazlar. Bu nedenle kök halindeki eylemlerin hepsi aynı zamanda emir kipinin
ikinci tekil kişisinde çekimlidirler. Eylem kökleri sözcükten daha küçük birimler
oldukları için kök biçiminde yazıldıklarında –mek mastar ekinin yerini tutan bir kısa
çizgi ile biterler.
Gel-, git-, oku-, dur-, bak-, gör-, sev-, vb.
3- Ortak Kökler : Dilde hem ad hem eylem olarak kullanılan köklerdir. Eski
Türkçe’de ortak kök yoktur. Kökler ad ve eylem kökleri olarak ayrılırlar. Ortak kökler
sonradan ortaya çıkmışlar ve sayıca da oldukça sınırlıdırlar.
Ortak kökleri kökteş
olanlar ve sesteş olanlar olmak üzere ikiye ayırabiliriz.
a) Kökteş olanlar : Ad ve eylem biçimleri arasında yakın bir anlam bağı bulunan
köklerdir. Aynı kökün ad ve eylem biçiminde kullanılması söz konusudur.
Ad Eylem
Boya Boya-
Sıva Sıva-
Tat Tat-
Ekşi Ekşi-
Eski Eski-
Savaş Savaş-
Barış Barışb)
Sesteş olanlar : Ad ve Eylem biçimleri arasında anlam ilgisi olmayan köklerdir.
Sadece sesleri aynı olan farklı iki kök biçimindedirler.
Ad Eylem
At at-
Gül Gül-
Ak Ak-
Kır Kır-
Dal Dal-
Yaz Yaz
ALINTIDIR