[Medine-web]

İSLAM DÜŞÜNCE EKOLLERİ TARİHİ--ÜNİTE 10-11 özet--

ÜNİTE 10 TASAVVUFUN KURUMSAL BOYUTU


Kadiriye; Günümüze ulaşan en eski tasavvuf ekolü ve en çok müntesibe sahip, en yaygın tasavvuf ekolü Kadiriyyedir.Abdulkadir Geylaninin ismine izafeten bu adı almıştır. Geylani Hanbeli mezhebindendir fakat bazı kaynaklara göre Hanbeli ve şafi mezhebine göre fetva vermektedir.
** Kadirilik Hevvariyye ekolünün bir kolu olarak kabul edilir
** Abdulkadir geylani tasavvufla ilgili eğitimi ribatında, ilmi tedrisatı ise medrese de yapmıştır. O suni tasavvufun sıkı bir takipçisidir. Onda zahir batın çekişmesi yoktur.
** İslami yayma çalışmalarını sistematik hale ekollerin başında kadiryye gelir. Örneğin kadiriler afrikada misyonerlerin önünü kesmekle kalmamış, İslami bölgenin hakim dini haline getirmiştir.
** Anadoluya dışarıdan gelen tasavvuf ekollerinden biri olan kadiriyye ilk 15. asrın ortalarında Eşrefoğlu rumi vasıtasıyla Osmanlı Anadolusuna girmiştir
** Kadirilik Eşrefi ve Rumi kolları aracılığıyla 15.asırda Anadoluya, 17.asırda ise İstanbula girebilmiştir. Kadirilikten kendi adlarıyla kol ayıran iki Türk Mutasavvıfı Eşrefoğlu rumi ile İsmail rumi tasvvuf ekolü çevrelerince Pir-i sani olarak kabul edilir.
Kadirilik Tanzimat sonrası da şekillenen siyasi hayatın daha çok içinde yer almaya başlamış, ve tasavvuf ekollerine yeni bir düzen vererek, bunları merkezi otorite denetimine sokmayı amaçlayan meclisi meşayih üzerinde etkili olmuştur.
Kadirilik İstanbul tasavvuf folklorunda halk arasında meşhur olan erbeın helvasıdır. Bu helva tarihi boyunca etvar ı sebayı temsil eden yedi derviş tarafından tevhidi şerif okunarak pişirilmiş saraya tekkelere fakir fukaraya dağıtılmıştır.
Kunta Kadirileri; Batı afrikada Kadiriliğin yayılmasını sağlamışlardır. Kunta Kadirileri seyyid Ahmet el bekkaiye nisbet edilmektedir.
Kadirilikte tasavvufa giriş şartları; tevbe, züht, tevekkül, kanat, uzlet, zikir, teveccüh, sabır, murakebe ve rızadır.
Kadiriliğin zikir usulu; cehri ve kıyam tarzı zikir usulünü benimser Ayrıca dalga tevhidi ve demdeme gibi zikir tarzları da vardır. Kadirilikte dervişlerin bir yere toplanması cem mertebesine işarettir. Bu aynı zamanda fenayı külli makamıdır. La ilahe illallah esmasını okuyarak dağılmak cem ül cem makamına işarettir.
Kadirilikte tasavvuf içi mertebeler müritlik, çavuşluk, nakiplik, ve halifelik.
** Eşrefiye de rastlanmasa da kadiri dervişlerin saç salıvermeleri adettir.Musiki önemlidir.


Yeseviyye ; Bilinen ilk Türk tarikatıdır.Yeseviyye tasavvuf ekolünün pir Ahmeti Yesevi Piri Trükistanı, hace i Türkistan, hazreti sultan, sultanul evliya, evliyalar serveri isimleri ile anılır.
** Ahmet yesevinin türbesini vefatınfan yaklaşık 1,5 asır sonra Timur yaptırmıştır. Türbenin bulunduğu camiye cami-i hazrat, bu caminin bulunduğu Türkistan şehrine de hazreti Türkistan ya da hazrat denir.
** Ahmet yesevinin Türk dünyasına kalıcı etkisi yetiştirdiği ve Türk dünyasının dört bir tarafına gönderdiği halifeler ile olmuştur.
** Yesevilik Kuran ve sünnet, tasavvuf ve horasan Melamiliği olmak üzere üç temele dayanır
** Yesevilik cehri zikir uygulamasını süluk metodu olarak kabul eder
Zikri Erre;zikir esnasında ses boğazdan hızar ve bıçkı sesi gibi çıktığından, buna zikri erre denir.Zikri minşari, bıçkı zikri gibi isimler verilmiştir. Yeseviliğin zikri cehri zikri eredir.
** Yesevilik zikir halkasında kadın ve erkekler göçebe yaşamalarından dolayı bir arada bulunur
Yeseviliğin esasları;
1-Tevhidi esas alan tasavvuf anlayışı,
2-Kuran ve hz peyg sünnetine bağlılık,
3-İslamın esaslarına dayanması,
4-Riyazet ve mücahade,
5-Halvet ve zikirdir.
Yeseviyye tasavvuf ekolünün altı ahkamı; Marifeti Hakk, Sehaveti mutlak, sıdkı muhakkak, yakini mustağrak, tevekkülü rızkı, muallak, tefekküri müdekkak.
Yeseviliğin mürşitlik makamı; ilmi dini yakın, Hilmi mübini metin, sabrı cemil, rızayı celil, ihlası Halil, kurbı cezil
Yeseviliğin çıktığı ve yayıldığı bölgeler; önce seyhun ve Taşkent civarında yayıldı. Sonra harazm tarafına yayıldı. Maveraünnehirde yayılmıştır. Horasan azerbaycan Anadolu. Nakşibendîliğin ortaya çıkmasına kadar türk memleketlerinde genellikle hüküm sürmüştür.
** Kırgız- kazak bölgesinde Ahmet yesevinin etkisi hiç eksilmedi.
** Yesevilik Kendisinden sonra gelen tasavvuf ekollerinin içinde erimiştir. Yesevilik; Bektaşilik ve Nakşibendilik olmak üzere bir çok ekolü etkilemiş.


Çiştilik
Çiştilik; muınuddin hasan b seyyid gıyaseddin essiczi el çiştiye nisbet edilen Hindistan ın ilk ve en büyük ekolüdür.
çiştilik Bölümleri; 1-Büyük mürşitler dönemi, 2-Taşra hankahları dönemi, 3- sabiriyye kolunun doğuşu, 4-nizamiye kolunun ortaya çıkışı.
Çiştiliğin tasavvuf ekolü olarak etkinliğini artırdığı yerler ; hint kıtası, Malezya, Endonezya, Hindistan ve pakistanda ahalinin İslamlaşmasında önemli bir yere sahiptir.
** Çiştilik vahdeti vucut anlayışa sahiptir.
Çiştiliğin eserleri ;Mürşit Sabahattin Essühreverdinin Avarifül maarif ve Hücvirinin Keşful mahcubu tasavvuf ekolünün temel konuları arasındadır.
** Kişinin Allahtan uzaklaşmasına yol açabileceği kaygısıyla özel mülkiyet hor görülür. Şiddetten uzak durmaya ve dostluğa önem verir. Öç almak hayvanlara mahsustur.
Çiştilik te çiştiler irşatta kaç şeye önem verir; deniz gibi cömertlik, güneş gibi tatlılık, toprak gibi alçakgönüllülük.
Çiştilikte kaç çeşit muhabbet vardır?; 3 çeşittir
1. islama yeni giren kimsensin Allaha karşı geliştirdiği sevgiyi ifade eden muhabbeti İslami
2. hz peygamberin izindfen gitmesiyle ilgili muhabbeti muhıbi,
3.varoluş heyacanının sonucu olarak ortaya çıkan muhabbeti has sufinin asıl geliştirmesi gereken sevgi budur.
Çiştiliğin adab ve erkanları ;cehri ve hafi zikir uygulandığı tasavvuf ekolünde murakabe, çile ve sema adab ve erkan arasındadır.
Çiştiliğin temel eserleri ;abd dihlevinin çişti mürşitleriyle ilşkileri ve kavlül cemil, el intibah fi selasili evliyaillah adlı eserler.
Çiştiliğin yazılı kaynakları;Sohbetler, mektubat, tasavvufla ilgili temel eserler, ve menakıpnameler.


Mevlevilik
Mevlevi kelimesinin menşei ile ilgili görüşler birbirine yanaşma dostluk ve birlik kurma akrabalık anlamına gelen tevalla dan türediği ya da mevlanaya nisbeti ifade etmekle beraber kurandaki nereye dönersen Allahın likasını görürsün anlamında olan tevellu kelimesiyle ilgili olduğu ileri sürülmüştür.
** mevlananın şemsle buluşması kendisi için bir dönüm noktasıdır. Şemsten sonra da Selahattin zerkup ve Hüsamettin çelebi onun hayatında önemlidir.
** Mevlana mesneviyi çelebi Hüsamettin isteğiyle yazmıştır. Yerinede Çelebi Hüsamettini halife bırakmıştır.
** Mevlananın diğer eserleri; fihi ma fih, divan ı kebir, mevazüs seba, mektubat.
** Mevleviliğin teşkilatlanması çelebi Hüsamettin in vefatından sonra mevlananın oğlu sultan veled dönemindedir.
** Anadolu da sultaniye, Kütahya, karaman, tokat da mevlavi dergâhları açıldı.
** Mevlana kübrevilikle vahdeti vucut düşüncesini birleştirerek farklı bir ekol oluşturmuştur
Mevleviliğin temel esasları;Allaha iman, ilahi muhabbet, peygaber yolunda olmak, bütün varlığını Allahın zikrine vermek, kalbi temiz tutmak, Allah yolunda hizmet, ilim fazilet zarafet nezaket.
** Mevlevilikte cehri zikir şekli olan sema vardır.
Mevleviliğin kuruluş sürecindeki en önemli yapıtaşları; Çelebiliktir. Mevlevi tekkelerinde şeyh tayin etme yetkisi çelebilere aittir. Çelebilik ulu arif çelebiyle meydana gelmiştir.
Mevleviliğe ilgi duyan Osmanlı padişahları ; 2. selim, 3. murat, 3. Ahmet, 3. selim, 4. Mehmet Reşat, Abdülaziz.
** Mevlevi tekkeleri şiir, musiki,hat, ebru alanlarında eğitim vermişlerdir.
** Mevlevilik mısır, Suriye, ırak, Azerbaycan Avrupa içlerinde tekke açmıştır.

Nakşibendilik
Nakşibendîlik; Bahaettin Muhammet nakşibende nisbetle bu adı aldı. İlk halife Hz Ebu bekire dayanır. Sıddıkiyye, tayfuriyye, haceganiyye ahrariyye, kasaniyye. Halidiyye.Bugünün en yaygın akımı Nakşibendidir.
Nakşibendiliğin etkili olduğu yerler; buharadan başlayarak Afganistan, Pakistan, Hindistan, Endonezya, çin, Suriye, Rumeli, Türkiye, Filistin,Lübnan, Arabistan, yemen, mısır.
Nakşiliğin temelindeki üç unsur; zikir, sünnet’e ittiba ve rabıta.
Nakşilikte tasavvuf eğitiminin bel kemiği ; mürşit- mürit ilişkisi.
Letaifi hamse ; kalb, ruh, sır, hafi, ahfa.
** Nakşiler imam rabbaniye kadar vahdeti vucut anlayışını benimsediler. İmama rabbaniyle beraber önemli bir kısım vahdeti Şuhutçu oldu



Nakşibendiliğin Abdulkadir Gucdevani tarafından belirlenen esasları:
1-Huş der dem;Sufinin nefesini her alıp verdiğinde Allahtan gafil olmaması, kendini Allanın huzurunda hissetmesi ve bu şekilde bir uygulama ile her zaman Hakla uyanık kalması halidir.
2-Nazar ber kadem; Gezip dolaştığı yerlerde bakışını yani dikkatini ayağına yani kendine yöneltmesidir.
3-Sefer er vatan; Sufinin, kötü sıfatlarını ve kabul görmeyen davranışlarını terk edip, övülen sıfatlara ve rıza gösterilen ahlaka yönelmesi suretiyle, süfliden ulvi olana doğru yükselerek manevi bir yolculuk yapmasıdır.
4-Halvet der encümen;Sufinin dıştan toplum arasında iken iç aleminde tefekküri olarak Cenabı Hakla olması ve daima niyaz,tazarru,huzur halinde bulunmasıdır.
5-Yad kert,; Sufi uyanık olarak, her zaman diliyle veya kalbiyle zikredip la ilahe illallah Muhammedün Rasullullah diyerek her iki yolla dil-kalp sırrı tahkiki elde temesidir.
6-Baz geşt; Zikir esnasında la ilahe derken Allahtan gayri düşünceleri gönülden silmesi
7-Nigah daşt;Sufinin murakabe ve teveccüh halinde zikir yaparken, hakkın dışındaki her şeyi kalbinden silmesidir.
8-Yad daşt; Sufinin tam bir zevk ve Biri mülahaza ile huzuru maal hakk muamelesine erişip, ancak düşünce planında da muameleyi muhafaza etmesidir.
9-Vukufi zamani; Sufinin kendi halini bilmesi ve o andaki durumu şükrü mü gerektirir yahut özrümü gerektirir gibi sorularla muhasebesini yapmasıdır.
10-Vukufi adedi;Sufinin kelimeyi tayyibeyi (la ilahe illalah) üç,beş,yedi gibi tekil sayılardan yirmi bire kadar tekrarı esnasında, maksadın ne zaman hasıl olacağına vakıf olmasıdır.
11-Vukufi kalbi;Sufinin, bütün masivanın izlerinden kalbini temizleyip, ihlaslı bir şekilde Allaha yönelmesi ve Allahtan başka her şeyi yok sayıp, Mutlak varlıkı kalbinde müşahede etmesidir.

Halvetilik
Halvetilik ; Ebu Abdullah siracüddin ömer b ekmeleddin el gılani el lahici ye nisbet edilen Halvetilik, bu zatın halveti çok sevip bir çok kez halvete girmesinden dolayı bu adı almıştır.Halvetilik Yahya Şirvaniden sonra ruşaniyye dede ömer ruşani, cemaliyye mürşit Mehmet çelebi, ahmediyye Ahmet şemseddin, şemsiye Şemsettin Ahmet sivasi gibi kollara ayrılmıştır.Türkler kurucusundan itibaren devam ettirmiştir. Osmanlı padişahlarının 21 i halveti ekolüne bağlıdır. Safaviliğin silsilesiyle birleşir.
Halvetiliğin özellikleri ; bir çok şube ve kolu vardır. Ehli beyt sevgisi en karaktersitik özelliğidir. Vahdeti vucut en çok Halvetilikte işlenmiştir. Nefsin 7 mertebesine göre terbiye geçerlidir. Bu yedi mertebeye karşılık zikir için Allah ın 7 esması tesbit edilmiştir. La laheillallah, Allah, hu, el hakk, el hay, el kayyum, el kahhardır. Yahya şirvaninin virdüssettarı önemlidir. Rüyalar önemlidir.


Bektaşilik
15. asırda Anadoluda hacı Bektaşi veli ananeleri tarafından ortaya çıktı.
Hacı Bektaşi Velinin eserleri; vilayaetname kitabul fevaid, makalat,fatiha suresi tefsiri, hacı bektaş ın şathiyesi hacı bektaş ın nasihatları
Bektaşilikte ahilikle bağlantılı olan tasavvufa girme şartları nelerdir; Eşik öpme, kuşak bağlama, aynı kaseden şerbet içme, kıyafetle ilgili teferruat, ayinlerde okunan tercümeler.
** Bektaşinin evlenip evlenmediği konusundan dolayı Bektaşilik çelebiler ve babagan kolları diye 2 ye ayrılmasına sebep olmuştur.
Sarı Saltuk; Bektaşın halifesidir henüz Türk ordularının ulaşmadığı bir dönemde Rumeli topraklarına islamın sesini duyurmak için göndermiştir.
Bektaşiliğin 3 devresi
1-ilk devreden sonra balim sultan ile 16. asırdan başlayan tasavvuf ekolünün dev tarafından yasaklandığı
2. dönem ve 3. önemli safha ise 1826 dan başlayan bütün tekkelerin kapatıldığı 1925 e kadar olan dönemdir.
** Bektaşi müritlerine günlük mevıza dinlemekten başka vird verilmez.Bektaşiliğin adab ve erkanını Balim sultan düzenlemiştir. Diğer tasavvufi düşüncelerdeki seyri suluk Bektaşilerde yoktur.
Bektaşi ayinleri;İkrar ayini bu ayinle tasavvufa girenler tanıtılır. Muharrem matemi, baş okutma, düşkünlük, ve nefes söylenmesidir.Bektaşilerde bestelenmiş şiirlere nefes bestelenmeyenlere ise nutuk denir. Ayini şerifler Mevlevi mukabelelerinde ilahiler bütün tasdavvuf müğesseselerinde nefesler ise sadece Bektaşilerde okunur.
** Bektaşilik 1826 Osmanlılar zamanında yasaklandı,fakat 1839 da tekrar serbest oldu.


Cerrahiye
Cerrahiye; Nureddin el Cerrahiye Nisbet edilen halveti Ahmediyyeye bağlı Ramazanilik şubesinin bir alt koludur.
Cerrahiyyenin esasları;
1-Adab; a-Diz üstü oturmak b-Sır saklamak c-Mürşid huzurunda az konuşmak d-Mürşidi nazardan çıkarmak e-Mürşid ne verirse kabul etmek f-Mahlukata hor bakmamak
2-Ahkam; Meveddet, Sehavet, Yakin, Sabır, Tevekkül, Tefekkür
3-Bina; Tevbe, Teslim, Zühd, Kanaat, Takva
4-Ahbab; İhsan, Zikir, Terk, Havf,Reca
cerrahilikte okunan şeyler nelerdir?; Halvetilkerde okunan seyyid Yahya şirvaninin virdi settarının yanı sıra Nurettin cerrahinin tertip ettiği sabah ve akşam virtleri okunur.hafta devriyesi denilen ve haftanın belirli günlerinde belli esmaları okumak usulü sadece cerrahiliğe mahsustur. Seyri suluk yine bu ekolde 28 esma ile gerçekleştirilir.
Cerrahiliğin adab ve erkanları Nurettin cerrahinin mürşidi dervişan adlı risalesinde anlatılır.
Biat Gülbangi; cerrahiliğin tacı dört renkli dilimli 40 dallı halveti tacı şeklindedir. Biat sırasında mürşit tevhithanede derviş adayına tasavvuf ekolüyle ilgili tavsiyede bulunduktan sonra biatı gülbangi çekilir.
** Mürşit efendinin belirlediği süre içinde esmayı sebayı la ilşehe illallah, Allah, hu , el hak, al hay, el kayyum, el kahhar sırasıyla okunup süluk tamamlanır.
** Cerrahilik seyri sulukunde müride icazet verilmeden önce El latif ismi telkin edilir ve icazet verilir.
Cerrahilikte ayin; Cerrahilikte ayin mukabele kuudi ve devrani kıyamidir.
** Cerrahilikte kadın halife vardır.






Senusilik
Senusilik; idrisi tasavvufi ekolünün bir koludur.Muhammet b ali Essenusi Nisbet edilmiştir.
-Hafi zikrini benimseyen musikiye sıcak bakmayan ekoldür.
-Zikrin dua boyutu ön plana çıkartılmıştır. Muhammet b ali essenusi hakikatin tek hakikate götüren yolların ise mahlukatın sayısı kadar çok olduğunu söyler.
- senusilik radikal vahhabilikle geleneksel tasavvuf anlayışı arasında bütünleştirici bir yol izler.
- icma ve kıyası şeri delil sayan ictihada önem veren mezheplerin ortak yönüne değinen herhangi bir mezhebin kör taklitçiliğini eleştiren ekoldür.
-Evans pritchard, cağbub u bir sahra oxfordu, afrikada ezhere denk bir üniversite olarak tanımlar.
- Senusilik toplumdan kaçışı öngörmez tüm müritlerini el emeğiyle geçinmelerini sağlamak için herkesin bir meslek sahibi olmasını istemiştir.
- Sabah ve akşam namazlarında yarımşar cüz okumasını istemişti
- Her müridin hafız olması onlardan beklenen manevi sorumluluklardandı.
- Gerek teorik gerekse pratik açıdan bir neo-süfism hareketi ve ahlaki bir ıslahat bir programına sahiptir.
-Senusilikte siyaset düşüncesinde imamet, ittihadı İslam, mehdilik, hicret ve cihat anlayışları büyük önem ifade etmektedir.
- Misyonerlere karşı Afrikada islamı savunmuştur.
-Afrikada halklarının ilkel ve bedevi kitlelerine, İslam dininin ahlak ve prensiplerini öğretmiş,
- Osmanlı idaresi ile kabileler arasında bir tampon vazifesi görmüştür.
-Senusiliğin en önemli mücadele safhası Libyada görmekteyiz.
- Ömer muhtar italyanın libyayı işgali karşısında kahramanlık göstermişlerdir, ve Ahmet eşşerif anadolunun milli mücadeleye bizzat katılması, kuvayi milliye hareketini desteklemesi ve Anadolu insanının sevgisini kazanmıştır.


Uşşakilik
Mürşid Hüsamettin Uşşakkye nispet edilen maneviyat yolunun bu adla anılmasını nedeni, kurucusunun irşad faaliyetlerine Uşakta başlamasıdır.Hizbu Tesbih ve Ahzabı Usbuiyye adlı kitapları vardır.
Uşşakiyyeden meydana gelen şubeler;Cahidiyye, cemaliyye, selahiyye.
**Cemalettin uşşaki uşşakiliğe canlılık getirmiştir ve seyrü sülük usulüne katkılarından dolayı 2. pir denmiştir
** Hüsamettin uşşaki , Yahya şirvaninin virdi settarına bazı ilaveler yaparak cehri zikir uygulaması yapmıştır.
-Bu yolda vahdeti vücut hakimdir.
** Cemalettin efendi uşşaki zikir erkanındaki esmai sebaya furuatı hamse adıyla 5 isim el fettah, el vahit, el ehat, es samed, Allah ilave ederek esma sayısını 12 ye çıkarmıştır.


Bayramiyye
Bayramiyye; Anadolu topraklarında doğup büyüyen hacı bayramı veli 1429 tarafından kurulmuş bir Türk tasavvuf yoludur.Hacı bayram ı velinin esas adı Numandır. Şeyhi ile kurban bayramında tanıştığından bayram adını almıştır.Bayramilik hafi ve cehri zikri benimser.
** Hacı bayram tevhit mertebelerini bilmek, bulmak, olmak diye açıklar.
**Bayramilik dünyada kimseye yok olmamayı esas alır. Hacı bayram veli Ankarada ziraatla uğraşmıştır. başkalarının zor anlarında yardıma koşmak esastır. Hacı bayram veli üç aylarda halktan zekat toplayarak fukaraya dağıtmıştır.


Bayramilik gelenekleri nelerdir?; Tekke veya bir mecliste toplanmak, 12 rekat teheccüt kılmak sonra zikir halkası oluşturmak, kudum çalıp çarşıyı dolaşmak ve fakirlere zekat sadaka toplamak. Zikirlerde la ilahe illallah derlerdi
Bayramiyye tarikatının esasları nelerdir? cezbe, muhabbet ve sırrı ilahi.
Bayramilik hacı bayramdan sonra 2 ye bir kısmı zikri cehriyi kabul etti. Hacı bayramın halifesi akşemsettin e bağlandı. Bir kısmı da halifesi Bursalı ömer dede ye uyup Melami adını aldı. Çoğu şeyden feragat etti.
Bayramiliğin yayılmasındaAk Şemsettinin etkisi olmuştur. Bilhassa ank, ist, bolu bursa İzmir ve kastamonuda yayılmıştır.
Bayramiliğin diğer kolları ;Tennuriyye, Himmetiyye, İseviyye, Hamzaviyye. Aziz Mahmut hüdainin kurduğu celvetilik bayramilikten doğmuştur.
** Onun yetiştirdiği ünlü kişilerden ak Şemsettin, Mehmet ve Ahmet bican, melamiyye bayramiyye müğessesesi ömer dede ve diğerleri Anadoluda İslam varlığının korunmasında büyük etki sahipleridir.
Hacı bayram veli aynı zamanda yunus tarzında ilahiler de yazmıştır.