Kuran-ı Kerim Harflerinin Sıfatları ve Manaları
SIFATLARIN MANALARI
FENN-İ TECVİD Fİ-BAHS-İ SIFAT-I HURUF
1) Hems: ﺍﻠﻬﻣﺱ ﻠﻐﺔ ﺍﻠﺨﻓﺎ ﻭﺍﺼﻼﺤﺎ ﺟﺮﯿﺎﻥ ﺍﻠﻧﻓﺱ ﻋﻧﺩ ﺍﻠﻧﻂﻖ ﺑﺎﻠﺤﺭﻑ ﻠﻀﻌﻒﺍﻻﻋﺗﻤﺎﺩ ﻋﻠﻰ ﺍﻠﻣﺧﺭﺝ
Hems’in lügat manası gizli olmaktır. Istılah manası harf nutk olunurken mahrecinden nefes akmasıdır. Bu nefesin akması da harf mahrecine zaifçe i’timad etmesindendir. Yani, Hems harfleri çıktıkları yerden çıkarken hafifçe çıktıkları yere dayanırlar da nefes de harfle beraber akar; fakat zıtları olan Cehr harfleri böyle değil, onlar mahreçten çıkarken mahrece kuvvetle dayanırlar da nefes hapsolur, akmaz. Bu defa ses aşikâre olur. Bu defa işte Hems sıfatının zıddı Cehr olmuş olur. Cehr sıfatı da bilinmiş oldu; fakat biz Cehr’i tekrar tarif edeceğiz.
2) Cehr: ﺍﻠﺟﻬﺭ ﻠﻐﺔ ﺍﻻﻋﻼﻥ ﻭﺼﻂﻼﺤﺎ ﺍﻨﺣﺒﺎﺱﺍﻠﻧﻓﺱ ﻋﻨﺩ ﺍﻠﻨﻁﻕ ﺒﺎﻠﺣﺭﻑ ﻠﻗﻭﺓ ﺍﻻﻋﺗﻤﺎﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻠﻤﺧﺭﺝ
Cehr lügat cihetinden aleni, aşikâre etmektir. Istılah cihetinden harf nutk olunurken nefes hapsolup akmaması demektir. Bu da harf mahrecine kuvvetle dayanmasından oluyor.
3) Şiddet:
ﺍﺸﺩﺕ ﻠﻐﺔ ﺍﻠﻗﻭﺓﺍﺼﻂﻼﺣﺎ ﺍﻧﺣﺑﺎﺱ ﺟﺮﻯ ﺍﻠﺼﻭﺕ ﻋﻧﺪ ﺍﻠﻨﻃﻕ ﺒﺎﻠﺤﺭﻑ ﻠﻜﻤﺎﻞ ﺍﻻﻋﺘﻣﺎﺩ ﻋﻠﻰ ﺍﻠﻤﺧﺭﺝ
Şiddet lügatte kuvvet demektir. Istılahen harf nutk olunurken sesin haps olmasıdır. Bu da harf mahrecinden çıkarken mahrecine kuvvetle, kemaliyle dayanmasından sebeptir.
4) Beyniye:ﺍﻠﺒﻳﻧﻳﺔ ﺣﺮﻭﻑ ﻣﺗﻭﺴﻂﺔ ﺑﻴﻥ ﺍﻟﺷﺩﺓ ﻭﺍﻠﺭﺨﺎﻭﺓ
Beyniye sıfatı olduğu harf şiddetle yumuşaklık arasında bir sıfatla mevsuftur.
ﻭﺍﻧﻤﺎ ﻭﺼﻓﺕ ﺒﺬﺍﻠﻚ ﻻﻥ ﺍﻠﺼﻭﺕ ﻠﻡ ﻴﻧﺣﺑﺱ ﻣﻌﻬﺎﺍﻧﺣﺒﺎﺳﻪ ﻣﻊ ﺍﻟﺷﺩﺓ ﻭﻠﻢ ﻴﺧﺭﺝ ﻣﻌﻬﺎ ﺟﺭﻴﺎﻧﻪ ﻣﻊ ﺍﻠﺭﺨﻭﺓ
Beyniye harflerinin beyniye sıfatıyla sıfatlanması o harfler okunurken o harfle beraber ses, şiddetle haps olmadığı gibi yumuşaklığıyla beraber de nefes cereyan etmedi. Yani, öyle bir sıfattır ki, ne şiddeti fazla ve ne de yumuşaklığı fazla olmayıp ikisi ortası bir sıfattır.
5) Rihve:
ﺍﻠﺭﺨﺎﻭﺓ ﻠﻐﺔ ﺍﻠﻠﻳﻥ ﻭﺍﺼﻂﻼﺤﺎ ﺟﺭﻴﺎﻥ ﺍﻠﺼﻭﺕﻤﻊ ﺍﻠﺤﺭﻑ ﻠﺿﻌﻑ ﺍﻻﻋﺗﻤﺎﺩ ﻋﻠﻰ ﺍﻠﻣﺧﺭﺝ
Rihve, lügaten yumuşaklık, gevşekliktir. Istılahen sesin harfle beraber akmasına derler. Bunun da sebebi Rihve harfi okunurken mahrece dayanması zayıf olmasıdır.
6) Müsta’liye:
ﺍﺴﺗﻌﻼﺀ ﻠﻐﺔ ﺍﻻﺭﺗﻓﺎﻉ ﻭﺍﺼﻁﻼﺤﺎ ﺍﺭﺗﻓﺎﻉ ﺍﻠﻠﺴﺎﻥﻋﻧﺩ ﺍﻠﻧﻂﻖ ﺒﺎﻠﺣﺭﻑ ﺍﻠﻰ ﺍﻠﺤﻧﻚ ﺍﻻﻋﻟﻰ
İsti’la lügaten yükseltmek demektir. Istılahen İsti’la harfi okunurken dil üst çene tarafına kalkmasıdır.
7) Müstefil:
ﺍﺴﺗﻓﺎﻠﻪﻠﻐﺔ ﺍﻻﻨﺤﻓﺎﺽ ﻭﺍﺼﻃﻼﺤﺎ ﺍﻧﺤﻂﺎﻂ ﺍﻠﻠﺳﺎﻥ ﻋﻧﺩ ﺍﻠﺤﺮﻭﻑ ﻣﻥﺍﻠﺣﻧﻚ ﺍﻟﻰ ﻗﺎﻉ ﺍﻠﻓﻢ
Müstefil lügaten alçak olmak demektir. Istılahen, harf okunurken dil alçalır. Ağzın düzlüğüyle müsavi olur demektir.
8 ) Mutbeka:
ﺍﻃﺒﺎﻕ ﻠﻐﺔ ﺍﻻﻠﺗﺼﺎﻕﻭﺍﺼﻁﻼﺣﺎ ﺗﻼﺻﻕ ﻣﺎ ﻴﺧﺎﺫﻯ ﺍﻠﻠﺳﺎﻥ ﻣﻥ ﺍﻠﺤﻧﻙ ﺍﻻﻋﻠﻰ
Mutbeka lügaten ﺍﻠﺗﺼﺎﻕ, yapışmak demektir. Istılahen, harf okunurken dil üst damak tarafına kalkmasıdır.
9) İnfitah, Münfetih: ﺍﻻﻨﻓﺗﺎﺡ lügaten açılmaktır. ﺍﺼﻂﻼﺣﺎ ﻋﺒﺎﺮﺓ ﻋﻦ ﺍﻧﻓﺗﺎﺡﻣﺎﺒﻴﻥ ﺍﻠﻠﺳﺎﻥ ﻭﺍﻠﺣﻧﻙ
Lisan ile üst çene birbirinden ayrılmasıdır.
10) Müzleka, İzlak:
ﺍﻻﺍﺫﻻﻕ ﻟﻐﺔﺣﺩﺓ(Q) ﺍﻠﻠﺳﺎﻥ ﻭﻁﻼﻗﺗﻪ(R) ﻭﺍﺼﻂﻼﺣﺎ ﺍﻻﻋﺗﻣﺎﺩ ﻋﻟﻰ ﺫﻠﻕ ﺍﻠﻠﺳﺎﻥ ﻭﺍﻠﺷﻓﺔﺍﻯ ﻁﺭﻓﻳﻬﺎ
İzlak, lügat bakımından dilin fesahatle çabuk hareketidir. Istılah bakımından Müzleka harfleri okunurken harfleri olan ﻓﺭﻣﻥﻟﺐ den ﺮ ﻦ ﻝ harflerinde dilin uç tarafına i’timad ﻑ ﻡ ﺏ harflerinde de iki dudağın uçlarına i’timad etmektir.
Müzleka harflerine Müzleka ismi verilmesi bu harfler okunurken hafif olduklarından lisan bunlardan kendiliğinden kolay ve seri’ geçebildiğinden bu altı harften başkası Müsmate harfleridir.
11) İsmât, Müsmate:
ﺍﻻﺼﻤﺎﺕ ﺍﻠﻣﻧﻊ ﻭﺣﺭﻭﻓﻪ ﻣﺎﻋﺪﺍﻠﻣﺫﻠﻗﺔ ﻭﺳﻣﻴﺕﻣﺼﻣﺗﺔ ﻻﻧﻬﺎ ﻣﻣﻧﻭﻋﺔ ﻣﻥ ﺍﻧﻓﺭﺍﺪﻫﺎ ﻓﻰ ﻛﻟﻣﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﺭﺑﻌﺔ ﺍﺣﺭﻭﻑ ﺍﻭﺧﻣﺳﺔ ﻳﻌﻧﻰ ﺍﻥ ﻜﻝ ﻛﻟﻣﺔ ﻜﺎﻧﺕ ﻋﻠﻰ ﺍﺭﺒﻌﺔ ﻜﺟﻌﻓﺭﺍﻭﺧﻣﺳﺔ ﺍﺤﺭﻑ ﻛﺳﻓﺭ ﺟﻞ ﻻﺑﺩ ﻣﻥ ﺍﻥ ﻳﻜﻭﻥ ﻓﻳﻬﺎ ﻣﻊﺍﻟﺣﺭﻭﻑ ﺍﻠﻣﺼﻣﺗﺔ ﺣﺭﻑ ﻓﺎﻛﺛﺭ ﻣﻥ ﺍﻠﺣﺭﻭﻑ ﺍﻠﻤﺫﻟﻗﺔ
İsmat men’ demektir. Harfleri Müzleka harfleri olan ﻓﺭﻣﻥﻟﺐ harflerinden başka olanlardır. Bu harflere men’ manasında olan ﻣﺼﺕ ismi bir sıfat olarak verilmesi, bunların nutkunda çetinlik, kelamdan men’ hassası bulunduğundandır. Zira, bir kelimenin harfleri dört tane Müsmate harflerinden olmaz olursa içlerinden birisi Müzleka harflerinden olur ﺟﻌﻓﺭ gibi. Ve eğer Müsmate harflerinden dört harfli olsa nutkunda güçlük olur. Ve eğer bir kelime beş harfli olursa yine birisi veya ikisi Müzleka harflerinden olur, tek başına dört harfli kelimenin veya beş harfli kelimenin bütün harfleri Müsmate harflerinden olamaz ki nutk, Müzleka harfleri sebebiyle kolaylaşmış olsun.
12) Zıddı olmayan sıfatlardan Safir sıfatı:
ﺍﻠﺼﻓﻴﺭﺼﻭﺕ ﻳﺷﺑﻪﺼﻭﺕ ﺍﻟﻃﺎﺋﺭ ﻳﺼﺣﺏ ﺍﻟﻧﻂﻕ ﺑﺎﺤﺩ ﺤﺭﻭﻑ
Safir sıfatı bir savttır ki kuşun uçmasının sesine benzer o harfe bu Safir sıfatı arkadaştır.(١)
13) Kalkale:
ﻭﻫﻰ ﻋﺒﺎﺭﺓ ﻋﻥ ﺗﻘﻠﻘﻞ ﺍﻠﻤﺧﺭﺝ ﺑﺎﻠﺣﺭﻑ ﻋﻧﺩ ﺧﺭﻭﺟﻪ ﺣﺗﻰ ﻳﺳﻣﻊ ﻟﻪﻧﺑﺭﺓ ﻗﻭﻳﺔ
Kalkale, harf mahrecinden çıkarken mahrecin deprenmesidir kuvvetli bir ses işitilinceye kadar.
Kalkale hakkında tecvid kitaplarında Kalkale harfleri kelimenin ortasında veya sonunda sakin olursa Kalkale olur yazar. Bundan sakin olmayan harfin Kalkale sıfatıyla mevsuf olmaması icab eder. Hâlbuki öyle değildir. Zira, sıfat-ı hurufta Kalkale sıfatı sıfat-ı lazımedendir. Gerek harekeli olsun ve gerek sakin olsun. Yalnız şurasına dikkat dikkat lazımdır ki Kalkale harfi harekeli ise Kalkale sıfatı az olur. Yani depretmek az olur. Sakin olup kelimenin ortasında ise depretmek daha fazlaca olur. Kelimenin sonunda sakin ise depretmek yani kalkalelik daha ebyan olur. Yani ziyade beyan edilir.
14) Lîn: ﻋﺒﺎﺭﺓ ﻋﻥ ﻣﺩ ﺤﺭﻓﻰ ﺍﻠﻭﺍﻭ ﻭﺍﻠﻴﺎﺀﺍﻠﺳﺎﻛﻧﺗﻴﻥ ﺑﻌﺩ ﻓﺗﺢ ﺤﺎﻠﺔ ﺍﻠﻭﻗﻑ
Lîn, üstünden sonra gelen sakin ﻭ ile ﻯ ‘yi mülayemeten vakıfta med etmekten ibarettir.
15) İnhiraf: ﺍﻧﺤﺭﺍﻑ ﻭﻫﻭﻋﺒﺎﺭﺓ ﻋﻥ ﻣﻴﻞ ﺍﻠﺭﺍﺀ ﻭﺍﻠﻼﻡ ﻋﻥ ﻣﺧﺭﺟﻬﻥ ﺍﻟﻰ ﻂﺭﻒ ﺍﻠﻠﺳﺎﻥ
İnhiraf sıfatıﻝileﺭmahrecinden çıkarken dilin ucuna meyl etmeleridir. Zira “lam” “ra” mahreç bahsinde yazıldığı üzere dilin yarıdan yukarı tarafına çakarlar. Ra ise en ucundan çıkar. İnhiraf sıfatı da bu iki harfte olduğu sıfat bahsinde mezkûrdur.
16) Tekrîr:
ﻭﻫﻭ ﻋﺑﺎﺭﺓ ﻋﻥ ﻗﺒﻭﻞ ﺍﻠﺭﺍﺀ ﻠﻠﺗﻛﺮﻴﺭ ﻻﺭﺗﻌﺎﺩ(۲) ﻄﺭﻓﺎ ﻠﻠﺴﺎﻥ ﻋﻨﺩ ﺍﻠﻧﻂﻖ ﺑﻬﺎ ﻭﻫﺫﻩ ﺍﻠﺼﻓﺔ ﺘﻌﺭﻑﻠﺗﺟﺗﻧﺑﻪ ﻻﻠﻴﻌﻣﻞ ﺑﻬﺎ
Tekrîr demek ﺭ nutk olunduğu vakitte kendisinde deprenmek hassası olduğundan tekrarlığı kavl etmesi demektir. Ve bu sıfatın bilinmesi tekrarlığın fazlalığından sakınmak içindir. Yoksa tekrarlığı fazla icra etmek için değildir.
17) TefeşşîS) ﻭﻫﻭ ﻋﺑﺎﺭﺓ ﻋﻥﺍﻧﺗﺷﺎﺭ ﺍﻠﺭﻴﺢ ﻓﻰ ﺍﻠﻐﻡ ﻋﻧﺩ ﺍﻠﻧﻃﻖ ﺑﺎﻠﺷﻴﻥ
Tefeşşî, harf yani ﺵ harfi nutk olunduğunda ağızda nefesten çıkan rüzgarın intişar etmesinden ibarettir.
18) İstitâle: ﻭﻫﻰ ﻋﺒﺎﺭﺓ ﻋﻥ ﺍﻤﺗﺪﺍﺩ ﺍﻯ ﺍﻣﺘﺩﺍﺩ ﺍﻠﺿﺎﺩ ﻓﻰ ﻣﺧﺭﺟﻬﺎ ﺣﺘﻰ ﺗﺗﺼﻞ ﺒﻣﺧﺭﺝﺍﻠﻼﻡ İstitâle sıfatıﺽharfini kendi mahrecinde ﻝmahrecine muttasıl oluncaya kadar uzatmaktan ibarettir. ﺽ harfi ﺍﺿﺭﺍﺱ dişlerinden dilin yan tarafıyla çıkar. Dil ﻝ mahreci başlayacağı dahik dişiyle onun daha gerisinden tahin dişlerinden bir ikisine daha temas eder. Bu temas tatbik edilirken yarım elif miktarı veya az daha fazla ki bir elif miktarını bulmadan meydana bir uzunluk gelir. Yani ﻀﺎﺩharfinde dil mahrecinden birden kaymaz. İşte İstitâle sıfatı budur.
Sıfat-ı lâzımelerin burada bahsi bitti.
Sıfat-ı Arıza’lara geçelim: Tefhim, Terkik, İhfa, İzhar, Med, Kasr, Ğunne, Adem-i Ğunne, İdğam, Vakf, Sekit, Hareke, Sükun gibi sıfatlardır. Mesela:ﺭ da tefhimlik sıfat-ı arızadır. Çünkü ﺭ her zaman tefhim değil, terkikliği de arız sıfattır. Çünkü her ﺭ da her zaman terkiklik yoktur ila ahir… ([1])
Q ﺤﺩ ﺕ tezlik, çabukluk demektir.
R ﻂﻼﻗﺕ,ﻓﺼﺎﺣﺕ açıklık demektir.
١ Veyahut kuş sesine benzer.
۲ Depretmek demektir.
S Tefeşşî fışıltı demektir.
[1] Bu metin merhum Mehmed Rüşdü Aşıkkutlu Efendi’nin Tayyibe Şerhi adlı el yazması eserinden çevrilmiştir. İlgilenenlere, mevzunun siyak ve sibakının vuzuhu için mezkûr esere başvurmaları tavsiye olunur.
Allah'a emnet olun