Kıraat İlmi
KIRAAT İLMİ (KIRAATU’L-KUR’AN)
Kur’an-ı Kerim’in kelimelerinin okunuşlarını ve ihtilaflarını nakledenlerine nispet ederek bildiren ilme “Kıraetü’l-Kur’an” veya “Kıraat İlmi” denir.[236] Kıraat İlmi, Kur’an-ı Kerim’le doğrudan meşgul olan ilimlerin en başında gelmektedir.
Kıraat İlminde kelimelerin telaffuz ve okunuşları incelenmekte, mütevatir ihtilafları elde edip koruma melekelerini kazandırma hedeflenmektedir. Böylece kelime telaffuzlarında hata, tahrif ve tağyir ihtimalleri ortadan kalkmış olur. Ayrıca kıraat imamlarının da herbirinin okuyuş biçimleri öğrenilir. Kıraat ilmi sayesinde Kur’an’ın okunuş ve şekilleri de bilinir. Bu ilmin ihmal edilmesi durumunda, kıraatlere dayalı olarak çıkarılan dini hükümlerle, birtakım fıkhi konuların dayanakları yitirilmiş olur. Meydana gelmesi istenmeyen böyle bir kötü sonuç, ancak Kıraat İlmiyle önlenir.
Konusu doğrudan doğruya Kur’an olması bakımından, Kıraat ilmiyle asırlar boyu müslümanlar meşgul olmuşlardır. Asr-ı Saadette müslümanların ilk öğrendikleri ilmin Kur’an, dolayısıyla Kıraat İlmi olduğu bellidir. Sahabe de Kur’an’ı ve onun kıraatını öğrenmiş ve ezberlemiştir. Bu bakımdan Kıraat İlmi İslami ilimlerin ilki ve en kıdemlisidir.[237]
Hicri 3. asırdan itibaren kıraat alanında pek çok eser yazılmıştır. Bunlardan bir kısmı matbudur. Ancak çok büyük bir kısmı ise yazma halinde kütüphanelerde korunmaktadır. Tesbit edebildiğimiz bazı eserleri kronolojik sıra içinde tanıyalım.
Kıraatte Şâzz:
Kur'an'ın mütevatir olan on kıraati (Kıraat-i Aşere)nin dışında kalan kıraatlerdir.
Suyûtî ve Zerkeşî şâzz kıraati şöyle tarif ederler: "Mütevatir kıraatlere mahsus olan üç şarttan birisi eksik olursa o şâzzdır"[238]
Mütevatir kıraatlere ait üç şart şunlardır:
1- Bir vecihden bile olsa Arapça'nın gramerine uygun olmalıdır.
2- Takdiren olsa bile, Hz. Osman'a nisbet edilen mushaflardan birinin resm-i hattına uygun olmalıdır.
3- Meşhur yedi ve on kurranın kıraatinden başka olsa bile, sahîh ve muttasıl bir senedle Rasûlullah (s.a.s.)'a ulaşmalıdır.[239]
İşte bir kıraatte bu şartlardan birisi eksik olursa ona "şâzz kıraat" denir.
Şâzz kıraate örnek: İbnü's-Sümeylâ'nın Yûnus sûresinin 92. âyetini, "fe'l-yevme nünahhîke bi'bedenike litekûne limen halefeke âyeten" diye okuması.
Şâzz Kıraat İmamları:
1- Muhammed b. Abdurrahman b. Muhaysın (İbn Muhaysın).
2- Ebû Muhammed Yahya b. el-Mübarek b. el-Muğîre el-Adevî el-Basrî (Yezîdî).
3- Ebû Saîd el-Hasen b. Yesâr el-Basrî (Hasen-i Basrî).
4- Ebû Muhammed Süleyman b. Mihran el-A'meş el-Esedî el-Kûfi (el-A'meş)[240]
Şâzz Kıraatlerin Kısımları:
1- Sahabenin icmaına dayanan, fakat tevatür derecesine çıkamayan kıraatlerdir. Bunlara "Âhâd" kıraatler denir. Bunlar da ikiye ayrılır:
a) Meşhûr olan şâzz kıraatler.
b) Meşhûr olmayan şâzz kıraatler.
Bu kıraatler bütün imamlara göre muteber sayılmazlar ve dinî hükümlere delil olarak kullanılamazlar.
2- Gramer bakımından tashîh tekliflerinden ibaret olan ve hiçbir dinî esasa dayanmayan şâzz kıraatler.[241]
Şâzz Kıraatlerin Hükmü:
Mekkî b. Ebî Tâlib ve İbnü'l-Cezerî, şöhret bulması şartıyla şâzz kıraatin kabul edilip okunabileceğini söylemekle[242] beraber ulema, şâzz kıraatin okunamayacağında icma etmiştir. Ulemadan bir kısmının bu konudaki görüşleri şöyledir:
İbnü's-Sübkî: "Şâzz kıraatleri okumak caiz değildir. Kur'an olmadıkları için namazda ve haricinde okunamazlar."
İmam Nevevî: "Namazda ve namaz dışında şâzz kıraatleri okumak caiz değildir. Çünkü onlar Kur'an değildir. Kur'an ancak tevatürle sabit olur. Şâzz kıraat ise mütevatir değildir. Bundan başkasını söyleyen ya yalancıdır veya cahildir. Eğer bunu kabul etmeyip de bir kimse şâzz kıraatle okursa, namaz ve onun dışındaki kıraatî reddedilir."
Bağdat fakihleri, şâzz kıraatle okuyan kimsenin tevbe etmesinin lüzumu üzerinde ittifak etmişlerdir.
İbn Abdi'l-Berr, şâzz kıraatle namaz kıldıranın arkasında namazın sahih olmayacağı konusunda müslümanların icmaının bulunduğunu nakleder.
Zerkeşî, Mâlikî mezhebinde olanların da aynı görüşte olduklarını ve İmam Mâlik'in mushafın hattına uymayan, İbn Mes'ûd ve diğer sahabeden birinin kıraati ile okuyan kimse hakkında, "Onun arkasında namaz kılınmaz" dediğini nakleder.
Subhi es-Salih, Kur'an'ın âyetlerinin sayısını, Kur'an'daki en uzun ve en kısa kelimelerin hangisi olduğunu, Kur'an'daki harekeli harflerden en çok hangilerinin olduğunu tesbit etme çalışmaları yanında şâzz kıraatlerle uğraşmayı da bir nevî ilmî israf olarak niteledikten sonra, "Değilse onlar da kesin olarak biliyorlar ki, Kur'an olması kesinleşmeyen bir kıraat, kendileri için de, başkaları için de, onu namazlarda veya diğer zamanlarda okumak caiz değildir ve hiç kimse bunlara inanmaya mecbur tutulamaz" demektedir.[243]