Kur’an’da Neshin Kısımları
Kur’an’da nesh üç kısma ayrılır:
1) Neshedenin farz olması neshedilenin farz olması ve nesh eden geldikten sonra, neshedilenle amel etmenin caiz olmaması hali. Allah’ın şu sözü gibi:
“Kadınlarınızdan fuhuş yapanlara karşı dört şahit getirin. Eğer şahitlik ederlerse o kadınları ölünceye yahut Allah onlara bir yol açıncaya kadar evlerde hapsedin.” (Nisa: 4/15)
Ayetteki ölüme kadar hapsetme hükmü celd (sopa vurma) ayetiyle neshedilmiştir. Alimlerden bazıları şöyle demişlerdir: “Allah bu ayetin başını, sonuyla neshetmiştir. Nesheden Allah’ın şu kavlidir: “Ya da Allah onlara bir yol kılıncaya kadar.” Yolu da celd ayeti açıklamıştır.[313]
2) Nasihin de, mensuhun da farz olması ve neshedilen farzla amel etme veya etmeme hususunda muhayyer olmamız hali. Allah’ın şu sözü gibi:
“Eğer sizden yirmi sabreden kişi olursa iki yüz kişiye galip gelir.” (Enfal: 8/65)
Bu ayette bir mü’mine müşriklerden on kişiden kaçamayacağı hükmü farz kılındı. Sonra bu Allah’ın şu sözüyle neshedildi:
“Eğer sizden sabırlı yüz kişi olursa ikiyüz kişiye galip gelir. Eğer sizden bin kişi olursa iki bin kişiye galip gelir.” (Enfal: 8/66)
Buna göre bir mü’mine iki müşrikten kaçamayacağı hükmü farz kılındı. Bu nesholunan farzla amel etmek bize haram olmayıp caizdir. Ve bundan dolayı ecir alırız. Eğer mü’minlerden birisi Allah’ın vaadetmiş olduğu zaferi bekleyerek ve sevap umarak müşriklerden on kişiye karşı durursa günahkar olmaz. Aksine yaptığı işin ecri büyüktür.
“Nice az topluluk nice büyük toplulukları yendi.” (Bakara: 2/249)
Bazı alimler şöyle demiştir:
“Allah’ın şu kavli de bunun gibidir: “Sizden kim hilali görürse oruç tutsun.” (Bakara: 2/185)
Bu ayet bizden öncekilere farz kılınan aşure orucu ve her ay üç gün oruç tutma hükmünü neshetmiştir. Bu da farzı nesheden farza örnektir. Burda da nesholunanla da amel etmemiz caizdir ve bundan dolayı ecir alırız.[314]
3) Nasihin daha önce farz olan bir şeyle amel edilmesini terk etmeyi emretmesi ve bizim nesholunanla amel etmek veya terketmek hususunda muhayyer olmamız ve onunla amel etmemizin daha efdal olması durumu. Daha önce farz olan gece namazının neshedilmesi böyledir. Yine bunun gibi daha önce müslümanlar üzerine farz kılınan Ramazan ayında uyuduktan sonra yemek, içmek ve cimanın haram oluşu hükmü neshedildi. Burada nesheden nesholunanla ameli terketmeyi emretmiştir. Fakat nesholunan hükümle de amel etmek caizdir.
Bir kısım alimler bu üç kısma bir dördüncüsünü daha ilave etmişlerdir. O da; Neshedilen hükmün müstehap iken bu hükmün nesheden hükümle farz kılınması durumudur. Buna örnek olarak savaş gösterilebilir. Savaş önceleri müstehap iken daha sonra farz olmuştur. Bir kısım alimler bu konuda şöyle demiştir: Aslına bakılırsa bu nesh olarak isimlendirilmez. Çünkü cihad emri kesin bir emirdir ve bu hususta hiçbir ruhsat yoktur. Onu terkeden asidir ve cezalandırılır. Birinci yani müstehap olan kıtalde onu terkeden onun ecrinden mahrum olur. Sonraki savaş emrinde ise savaşın farz oluşu hakkında emir açıktır.[315]
Gelen ayetin öncekinden daha hayırlı olması veya benzerinin getirilmesu üç şekilde olur:
1) Ağır olan hükmün hafifletilmesi ile, gece namazının farzdan nafileye indirilmesi gibi. Bunun hikmeti cömert olan Allah’ın, emrini hafifletmesine rağmen kullarına rahmet olarak bu amelin ecrini çoğaltmasıdır.
2) Yeni hükmün şekil olarak ağır fakat ahiretteki sevap açısından daha büyük olmasıyla; önceden bir kaç gün tutulan farz orucun, Ramazan ayında bir ay tutulması gibi.
3) Herhangi bir hükmün ağırlaştırma ya da hafifletme olmaksızın başka bir hükümle değiştirilmesiyle; kıblenin Kudüs’ten Ka’be’ye çevrilmesi gibi.