İstisna
İstisna:
İstisna harflerinden sonra gelen hükmün, istisna harflerinden önce gelen genel hükümden çıkarılması veya istisna edilmesidir.
İstisna İle Nesh ve Tahsis Arasındaki Fark:
Nesh ancak nesheden nass, nesholunan nassdan ayrı olduğu zaman olur. Tahsis ise hem bitişik, hem ayrı olabilir. İstisna ise ancak daha öncekine bitişik olduğunda mümkün olur.
Nesh İle Bida Arasındaki Fark: Allah farz kıldığı şeyleri bilir. Yine bu farzı ne zaman kaldıracağını, birinci farzı nesheden hükmün ne zaman geleceğini, bu ibadetin süresinin ne zaman biteceğini de bilir. Ona hiçbir şeyin ilmi gizli değildir. O işlerin sonunun nereye varacağını bilir. Herşey O’nun katındaki Ümmü’l-Kitap’ta yazılıdır. Bida ise bunun tam tersidir. Çünkü o yaratılmışların sıfatıdır. İnsanlar işlerinin sonunun nereye varacağını bilmezler. Misal olarak: Bir adam, diğer bir kişiye emir verip: “Şu işi yap.” dese, adam o işi yapmaya başladıktan sonra, emreden kişi yaptırdığı işin aksinin daha uygun olduğunu ve yaptırdığı işin, yapılmamasının daha evla olduğunu anlayabilir. Kişi birinci emri verdiğinde ikinci emir hiç kalbinde yoktu. Kendisi için iyi olanın ancak ilk emrettiği şeyden dönmek olacağını bilmiyordu. Bununla birlikte o iki emirden hangisinin onun için hayırlı olacağını da bilmez, birinciye devam etmek mi daha hayırlıdır yoksa ikinciye başlamak mı? Bilakis o tercihlerini ancak zanna, aklın ürünü olan kıyasa ve geçmiş tecrübelerine dayanarak yapar. Kıyasta yanlış yapan ve bu konuda hataya düşen çoktur. Bu aklın eşyaların hakikatını anlama hususunda aciz olmasından dolayıdır. Çünkü eşyanın hakikatını anlamak, yarattıklarına değil yalnız Allah’a ait olan bir sıfattır.
Bazı alimler de şöyle der: İnsanların çoğunun nesh ile bida arasındaki farkı bilememelerinden dolayı tasavvufçulardan ve usulcülerden Ebu Müslim İsfehani gibi bir kısım taife neshin Kur’an’da caiz olmadığını iddia etmişlerdir. Fakat daha önceki şeriatlerin neshini kabul etmişlerdir. Onların dedikleri: “Ey Fulan, sen verdiğin haberlerde hem doğru hem yalan söylüyorsun.” diyen kişinin sözü gibidir. Bunun sebebi onların yalnız Allah için caiz olan nesh ile yaratılmışların sıfatı olan bida arasındaki farkı kavramamış olmalarıdır. Kur’an’da neshi inkar eden kişi bida ile nesh arasındaki farkı anlasaydı bu bozuk olan inancından dönerdi.[343]
Bida, gizlilikten sonra açıklık, mevcut olmayan bir görüşün meydana gelmesidir. Bu hususa örnek olarak Zümer. 39/47-48 ve Yusuf: 12/25 ayetlerini örnek verebiliriz. İlmiyle herşeyi ihata eden Allah için gizli bir şey olmayacağına göre, yukarıda tarifini yaptığımız bida Allah için muhaldir.[344]