Hadis Tarihi 9.10.ve 11. Hafta

[Medine-web]

Hadis Tarihi 9.10.ve 11. Hafta

Hadis Tarihi 9
Tehzîb Dönemi – I

Bu dönem, muteahhırûn denilen alimlerin yaşadığı dönemdir. Hicrî 5. asır ortalarından başlayıp günümüze kadar gelir. Bu dönemde, önceki Tesbît, Tedvîn ve Tasnîf dönemlerinde yazılmış olan kitaplar ele alınıp onlardan, daha kapsamlı eserler hazırlanmış, ayrıca hadislerin daha iyi anlaşılması için hadislerin öğrenilip öğretilmiştir.

METİNLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR

1-Toplama ve Tasnif Çalışmaları 2-Tespit ve Tahkik Çalışmaları 3-İhtisar ve Tehzib Çalışmaları 4-Fihrist Çalışmaları 5-Anlama çalışmaları.

TOPLAMA VE TASNİF ÇALIŞMALARI

Önceki hadisler toplanmış ve yeniden düzenlenmiştir.

1) Her Konudan Hadis İhtiva Eden Eserler:Muayyen bazı kitaplardaki hadisler veya muayyen kitaplarda olup da diğer bazılarında bulunmayan hadisler ya da değişik kitaplardan seçme hadisler toplanmıştır

a) Sahîhayn'ı Bir Araya Toplama: Muayyen bazı kitaplardaki hadisleri toplama işine el-cem’ beyne’l-kütüb denir. Bu tür çalışmalar önceki dönemin sonlarına doğru başlamış ve öncelikle Muhammed b. Nasr el-Humeydî‟ Sahîhu’l-Buhârî ve Sahîhu Müslim‟deki hadisleri el-Cem’ Beyne’s-Sahîhaynisimli tek kitapta toplamıştır. Râvi sahabiler fazilet sırasına konularak tertib edilmiştir.

b) Kütüb-i Sitteyi Bir Araya Toplama: Bu sahada ilk eseri Ebu‟l-Hasen Rezîn b. Muâviye el-Abderî es-Serakustî yazmıştır. Bu Endülüs‟lü alim, 6. kitap olarak İmam Malik‟in el-Muvatta‟ını almış ve kütüb-i sittedeki hadisleri el-Cem’ Beyne’l-Usûli’s-Sitte ismiyle bir kitap içinde toplamıştır. Ancak bu eserin tertibi güzel olmamıştı. Kütüb-i sitteyi cem‟ hususunda ikinci eseri Mecduddîn İbnu‟l-Esîr el-Cezerî vermiştir. İbnu‟l-Esîr, Rezîn‟in kitabını ele alıp genişleterek Câmi’u’l-Usûl li Ehâdîsi’r-Resûl isimli eserini yazmıştır. İbnu‟l-Esîr bu eserine mühim bir mukaddime yazmış,eserin ana bölümleri yani kitabları ise harf sırasına göre alfabetiktir.İbnu‟l-Esîr harf
sırasındaki "kitab"lardan birine koyamadığı hadisleri ise en sonda "Kitabu‟l-Levâhık" başlığı altında
toplamıştır.Câmi’u’l-Usûl‟ün en mühim özelliklerinden biri sonuna eklenen kelime fihristidir. Abdulkadir el-Arnâût‟un tahkikiyle çıkan baskıda 9523 hadis bulunmaktadır. Muhakkık bu baskıya, ilgili yerlerin dipnotlarında olmak üzere Sünenu ibn Mâce‟deki zevâidi de almıştır.Bu eserde bazı noksanlıklar ve bazı mükerrer hadisler yer almıştır. Bu sebeble birçok alim bu eseri ihtisar etmiştir.Bu alimler arasında İbnu‟d-Deyba‟ da vardır. Deyba’nın Teysîru’l-Vusûl ilâ Ehâdîsi’r-Resûl isimli eseri Câmi’u’l-Usûl‟ün en güzel muhtasarlarındandır. Eser dört cilt halinde basılmıştır.Türkçeye tercümesini İbrahim Canan yapmıştır.
c) Zevâ‟idi Bir Araya Toplama: Zevâid bir kitap veya kitapların başka bir kitap ya da kitaplarla karşılaştırılarak onda bulunmayan rivayetlerinin tespiti demektir.Bu maksadla sahîhân, kütüb-i hamse veya kütüb-i sitede olmayıp da diğer bazı hadis kitaplarında bulunan hadisler tesbit edilmiş ve bunlar yeni kitaplarda toplanmıştır. el-Bûsîrî Sünenu İbn Mace‟de bulunup da kütüb-i hamsede bulunmayan hadisleri yani Sünenu İbn Mace‟nin kütüb-i hamseye zevâidini tesbit edip Misbâhu’z-Zucâce fî Zevâidi İbn Mace isimli eserini yazdı. O bu eserinde hadislerin sıhhat durumları hakkında bilgiler de verdi. Onun verdiği bu bilgileri Muhammed Fuad Abdulbakî neşre hazırladığı Sünenu İbn Mace‟de zâid hadislerin sonunda “Fi‟z-Zevâid” yani “Zevâid kitabında şu açıklama vardır.” diyerek nakletmektedir. Nûreddin el-Heysemi ise altı hadis kitabının kütüb-i sitteye olan zevâidini Mecme’u’z-Zevâid ve Menba’u’l-Fevâid isimli eserinde toplamıştır. Sözkonusu bu altı kitab Ahmed b. Hanbel, el-Bezzâr ve Ebu Ya‟lâ‟nın Musned‟leriyle et-Taberânî‟nin üç Mu’cem‟idir. Bunların dışında İbn Hacer sekiz
müsnedin kütüb-i sitteye olan zevâidini çıkarmış ve el-Metâlibu’l-Âliye isimli eserini yazmıştır. Zevâidi çıkarılan mezkûr sekiz kitap, et-Tayâlisî, el-Humeydî, el-Adenî, Musedded, İbn Menî‟, İbn Ebî Şeybe, Abd b. Humeyd ve İbn Ebî Usâme‟nin Müsnedleridir.

d) Bütün Hadisleri Bir Araya Toplama:Celâluddîn es-Suyûtî önce el-Câmi’u’l-Kebîr isimli eserini yazdı. Eseri iki kısım halinde yazıyordu. Akvâl denilen birinci kısımda Hz. Peygamber‟in -sallellahu aleyhi ve selem sözlerini harf sırasına koyuyor,Peygamberin 26 bin kavli hadisini topladı..Hz. Peygamber‟in fiillerinin yer aldığı ef’âl kısmında ise hadisleri sahâbe musnedine göre tasnif ediyordu. Bu bölümde önce Aşere-i Mübeşşerenin rivayet ettiği hadisleri verdikden sonra diğer sahabilerin hadislerini, isimlerini harf sırasına koyarak vermekteydi Peygasmberin 17 bin fiili hadisini topladı.Daha sonra bunlardan seçtiği 10 bin kadar kısa hadisi Câmi’u’s-Sağîr isimli muhtasarında yazdı. Suyûtî‟nin mezkûr üç eserindeki hadisleri Alâuddin Ali el-Muttakî el-Hindî ise
konularına göre tasnif etti, ve Kenzu’l-Ummâl isimli eserini meydana getirdi.


e) Seçme Hadisleri Bir Araya Toplama: Ahmed Ziyâuddin Gümüşhanevî‟nin Râmûzu’l-Ahâdîs isimli eseridir.
Burada bu eserlerden ziyade Gümüşhanevî‟nin tavrı dikkat çekicidir. Şöyleki, o, benzeri daha geniş yazılanlarla yetinmemiş, yeni bir kitap yazmıştır.Alfabetiktir.Çünkü cemiyetin ihtiyaçları değişmiştir.. İkinci eser Mansûr Ali Nâsıf‟ın et-Tâcu’l-Câmi’ li’l-Usûl‟üdür. Çoğu hadisleri kütüb-i hamseden seçilen bu eser konularına göre
düzenlenmiştir.İman, ilim, ibadet v.s. konular gibi her konudan hadisler toplanmıştır.

2) Muayyen Konularda Hadis İhtiva Eden Eserler: Bu dönemde ahkâm, ahlâk, tıb, dua gibi belirli konulardaki hadisler değişik hadis kitaplarından toplanarak onları ayrı ayrı ihtiva eden kitaplar yazılmıştır.

a) Ahkam Hadisleri: Mesâbîhu’s-Sünne: el-Beğavî bu eserinde ahkâm hadislerini, senedlerini hazfederek toplamış,. Her bölümün hadislerini sıhâh ve hısân şeklinde ikiye ayırmış, sıhâh başlığı altında Sahîhu’l-Buhârî ve Sahîhu Müslim‟den aldığı hadisleri, hısân başlığı altında Sünen-i Erba’a ile Sünenu’d-Dârimî‟den aldığı hadisleri toplamıştır. 4400 kadar hadis vardır.Tebrîzî bu esre 1500 hadis ekleyip Mişkâtu’l-Mesâbîh’i oluşrutmuştur.Her bölümü sıhâh, hısân ve kendi ilâveleri şeklinde üçe ayırmıştır.Eser,İngilizceye tercüme edilmiştir.Mesâbîh‟den daha meşhur olmuştur.Tibi ve Ali el-Kari Mişkat üzerine şerh yazmıştır. el-Munteka:Mecduddin İbn Teymiyye‟nin bu eseri kütüb-i sitte ile Musnedu Ahmed‟den seçilen ahkâm hadisleri toplanmıştır. Muhammed b. Ali eş-Şevkânî Neylu’l-Evtârismiyle şerhetmiştir. Şerh de mühimdir.Bulûğu’l-Merâm: İbn Hacer’in dir. Bu eseri el-Hüseynu‟l-Mağribî el-Bedru’t-Tamâm ismiyle şerhetmiş, el-Emîru‟s-San‟ânî ise bu şerhe bazı ilâvelerle Sübülü’s-Selâm eseri yazmıştır.Ahmed Davudoğlu da bu son eseri, Selâmet Yolları ismiyle tercüme etmiştir.

b) Ahlak Hadisleri:et-Terğîb ve’t-Terhîb:el-Münzirî bu eserinde iyiliklere teşvik eden, kötülüklerden korkutan hadisleri yani terğîb ve terhîb hadislerini toplamıştır.Hadislerin sıhhat durumlarına işaret edilmiştir.
İbn Hacer el-Askalânî bu eseri, Telhîsu’t-Terğîbismiyle ihtisar etmiştir. İki eser de türkçeye tercüme edilmiştir.
Riyâzu’s-Sâlihîn:en-Nevevî’ninin bu eserinde 1894 adet hadis toplanmıştır. Hadisler kütüb-i sitteden seçilmiştir. Bu dönemde Hz. Peygamber‟ tabiblikle ilgili hadislerini bir araya getiren birçok eser de yazılmıştır.İbn
Kayyimi‟l-Cevziyye‟nin ve es-Suyûtî‟nin et-Tıbbu’n-Nebevîisimli eserlerini zikredebiliriz.Hz. Peygamber‟in çeşitli zamanlarda yaptığı veya birçok dua vardır.Nevevî‟nin el-Ezkâr bu türden bir eserdir.

3) Muayyen Özellikte Hadisler İhtiva Eden Eserler: Bu sahada mutevâtir, muştehir, sahîh, za’îf, mevzû’, kudsî hadisler toplanarak her bir çeşit hakkında ayrı eserler yazılmıştır.

a) Mütevatir Hadisler: ilk eseri ez-Zerkeşî yazmıştır . es-Suyûtî ‘ninel-Ezhâru’l-Mutenâsire fi’l-Ahbâri’l-Mutevâtire eseri tanınmıştır.
Nazmu’l-Mutenâsir Mine’l-Hadîsi’l-Mutevâtir:Muhammed b. Ca‟fer el-Kettânî bu iki eserde, kendilerine göre mutevâtir olan hadisleri toplamıştır.

b) Müştehir Hadisler: . Müştehir hadis, sahih olsun, zayıf olsun, hatta mevzu bulunsun, halk dilinde meşhur olmuş ve yaygınlık kazanmış hadis anlamına gelmektedir. Müştehir hadisleri toplayan ilk eseri ez-Zerkeşî kaleme almıştır. Zerkeşi et-Tezkire fi’l-Ahâdîsi’l-Müştehire’yi yazmıştır.Müştehir hadisler hakkında en mühim eser es-Sehâvî‟nin el-Mekasıdu’l-Hasene‟sidir..el-Aclûnî , es-Sehâvî‟nin eserini genişletip Keşfu’l-Hafâ’ isimli meşhur eserini yazmıştır.

c) Mevzu Hadisler: İbnu‟l-Cevzî‟: Kitâbu’l-Mevzû’ât mine’l-Ahâdîsi’l-Merfû’ât‟adlı ilk esri yazdı. Müellif esere yazdığı mukaddimede hadis uyduruculardan bahsetmiştir.İbnu‟l-Cevzî hadiste muteşeddid, es-Suyûtî mutesâhil olarak bilinir.es-Suyûtî, İbnu‟l-Cevzî‟nin esreine bazı ilave ve tenkidlerini ekleyerek el-Leâli’l-Masnû’a isimli es erini yazdı..İbn Arrâk el-Kinânî,es-Suyûtî‟nin eserlerini birleştirip kendi değerlendirmelerini de ekleyerek meşhur eserini, Tenzîhu’ş-şerî’ayı yazmıştır.Bu eserin başında, uydurma hadisin belirtilerinden,hadis uydurma
sebeblerinden ve harf sırasında olmak üzere,hadis uyduruculardan bahseden mühim bir giriş vardır.Mevzû’ hadisler hakkında yazılan eserlerden biri de Aliyyu‟l-Karî‟-nin el-Esrâru’l-Merfû’a‟sıdır.

d) Kudsi Hadisler:Kudsî hadisler hakkında ise şu eserler zikredilebilir:el-ithâfâtu’s-Seniyye bi’l-Ahâdîsi’l
Kudsiyye, Abdurraûf el-Munâvî,Kırk Kudsî Hadis, Aliyyü‟l-Kârî,

4) Muayyen Sayıda Hadis İhtiva Eden Eserler:Bu dönemde 7, 40, 50, 101, 500 ve 1001 gibi belirli sayıda
hadis ihtiva eden eser yazımı da artarak devam etmiştir.Bu dönemde de en çok ilgiyi 40 hadisler çekmiştir. Bu türdeki eserlerin en meşhuru en-Nevevî‟nin el-Erba’ûn‟udur. Seçilen hadisler dinin temel hükümlerini ihtivaeden özlü, kısa hadislerdir. Bu eserin birçok şerhi ve birçok dile tercümesi yapılmıştır. İbn Receb bu esere 8 hadis ilâve ederek sayılarını 50‟ye çıkarmış ve Câmi’u’l-Ulûm ve’l-Hıkem ismiyle şerhetmiştir.40 hadislik çalışmaları Abdulkadir Karahan Türk- islâm Edebiyatında Kırk Hadis isimli eserinde genişce ele almıştır.

[Medine-web]

HADİS TARİHİ 10. HAFTA

Tehzib Dönemi-II- (Metinle ilgili çalışmaların devamı)

1) Toplama ve Tasnif Çalışmaları ( 9. HaftaÖzetindeverildi )

2) Tesbit ve Tahkik Çalışmaları:

Bu dönemde fıkıh, tefsir, kelâm, tasavvuf, ahlâk gibi değişik sahalarda yazılmış kitaplarda geçen veya halk arasında dolaşan hadislerin, varsa, kaynaklarının bulunması ve sahihlik durumlarının incelenmesi ayrı bir çalışma alanı oluşturmuştur.
Tahric çalışmaları:Böyle, bir hadisin kaynağını bulmaya, sıhhat durumunu belirlemeye çalışmaya ıstılahta tahrîcdenir. Esasen tahrîc, rivâyet asrı denilen ilk üç asırda bir kimsenin bir hadisi, daha önce yazılmış olan hadis mecmualarından bulup çıkararak senediyle birlikte kendi kitabına almasına, böylece onu ortaya çıkarmasına denir.Bazı Tahricler:Hanefi fıkhının meşhur kitaplarından biri el-Hidâye‟dir. ez-Zeyle‟î bu kitapta geçen hadisleri tahrîc ederek Nasbu’r-Râye li Ahâdîsi’l-Hidâye isimli eserini yazmıştır. Şâfiî fıkhının meşhur kitaplarından olan ve el-Gazâlî‟nin yazmış olduğu el-Vecîz‟i, er-Râfi‟î eş-şerhu’l-Kebîrismiyle şerhetmiştir. Bu şerhte geçen hadisleri bir çok alimin yanında İbn Hacer de tahrîc etmiş ve et-Telhîsu’l-Habîr fî Tahrîci Ahâdîsi şerhi’l-Vecîzi’l-Kebîr‟ini yazmıştır.
el-Gazâlî‟nin meşhur kitabı ihyâu Ulûmi’d-Dîn‟de geçen hadisleri el-Irâkî , el-Muğnî an Hamli’l-Esfâr fi’l-Esfârisimli kitabında tahrîc etmiştir.
İbn Hacer, ez-Zemahşerî‟nin tefsiri el-Keşşâf‟daki hadisleri el-Kâfi’ş- şâff fî Tahrîci Ahâdîsi’l-Keşşâfisimli eserinde, es-Suyûtî, el-Kadî Iyâz‟ın meşhur eseri eş-şifâ‟daki hadisleri Menâhilu’s-Safâ fî Tahrîci Ahâdîsi’ş-şifâisimli eserinde tahrîc etmişlerdir.

3) İhtisar ve Tehzîb Çalışmaları:

Önceki dönemde veya bu dönemde yazılan bazı hadis kitapları, içlerindeki mükerrer veya mevkûf, maktû’ gibi bir kısım hadisler çıkarılarak kısaltılmış yani ihtisâr edilmiş, hadisler bazan yeniden tertib yani tehzib edilmiş ve böylece daha kullanışlı eserler ortaya konmaya çalışılmıştır.Bu sahada yapılan çalışmalara örnek olarak şunları zikredebiliriz: ez-Zebîdî, Sahîhu’l-Buhârî‟yi, sadece muttasıl merfû‟ları alarak ihtisâr etmiş ve et-Tecrîdu’s-Sarîh‟ini kaleme almıştır. el-Munzirî, Sahîhu Müslim‟i, Muhtasaru Sahîhi Müslimismiyle; İbn Kayyimi‟l-Cevziyye, Sünenu Ebî Dâvûd‟u, Muhtasaru Süneni Ebî Dâvûd ismiyle ihtisâr etmişlerdir. ez-Zehebî, el-Hâkim‟in el-Mustedrek‟ini ihtisâr edip Telhîsu’l-Mustedrek‟ini, İbnu‟d-Deyba‟, İbnu‟l-Esîr‟in Câmi’l-Usûl‟ünü ihtisâr edip Teysîru’l-Vusûl‟ünü yazmışlardır.

4) Fihrist Çalışmaları:

Hadisleri kolayca bulmak için yapılmışlardır. Meselâ İbnu‟l-Esîr, Câmiu’l-Usûl‟, es-Suyûtî de el-Câmi’u’s-Sağîr‟ini, "öğrencilere kolaylık olsun" diye harf sırasına göre tertib ettiğini açıklar. Bunların yanında, sırf aranan bir hadisin bulunmasını kolaylaştırmak maksadıyla da eserler yazılmıştır. Bunların başında atrâf kitaplarını kaydetmek gerekir.Atrâf kitâbı, hadisin baş tarafını veya tamamını hatırlatan bir kısmını vererek hadisin geçtiği yerleri gösteren kitaptır.. Atrâf kitaplarının en güzellerinden biri Abdulğanî en-Nablusî‟nin Zehâiru’l-Mevârîs fi’d-Delâleti alâ Mevâziı’l-Hadîsisimli eseridir. Müellif bu eserinde kütüb-i sitte ile İmâm Mâlik‟in el-Muvatta’ının atrâfını toplamıştır. Bazı kitaplardaki hadislerin atrâfı, baş taraflarından bir kısmı veya tamamı harf sırasına konularak yani elifbâî olarak da yapılmıştır. Bunlara Muhammed et-Tokadî‟nin Miftâhu’s-Sahîhayn‟ı örnek verilebilir. Bu eserde el-Buhârî ve Müslim‟in Sahîh‟lerindeki hadisler ayrı ayrı harf sırasına konmuş, el-Buhârî bölümünde hadisin Sahîh‟te, el-Kastallânî, el-Askalânî ve el-Aynî şerhlerindeki yerinin cilt ve sayfa numarası, Müslim bölümünde ise Sahîh‟te ve en-Nevevî şerhindeki yerinin cilt ve sayfa numarası verilmiştir.
*Hadis İndeksi:
Hadis bulmada en kullanışlı olan eserler, hadislerin kelime fihristleridir. Hadis tarihinde bu tür fihristlerin ilk örneğini, bildiğimize göre, İbnu‟l-Esîr el-Cezerî vermiştir. Hadislerin kelime fihristlerinin, şimdilik en kapsamlısı, A. J. Wensinck başkanlığında çalışmaya başlayan ve üyelerinin çoğu gayr-ı müslim olan bir heyetin hazırladığı concordance ( el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzı’l-Hadîsi’n-Nebevî )isimli 8 ciltlik büyük eserdir.
concordance kütüb-i sitte ile Sünenu’d-Dârimî, Muvatta’u Mâlik ve Musnedu Ahmed‟deki hadislerin kelime ve özel isim fihristlerini ihtiva eder. Hadiste geçen bir şahsın, bir yerin veya bir surenin ismine yahut bir âyete bakarak da hadisin mezkûr 9 kitapta bulunup bulunmadığı, bulunuyorsa yeri tesbit edilebilir. Son zamanlarda bazı hadis kitaplarının müstakil kelime fihristleri de yapılmaya başlanmıştır. Bu cümleden olarak Sünenu’d-Dârimî, Sünenu ibn Mâce ve Sünenu’d-Dârekutnî‟nin kelime fihristleri yapılmış bulunmaktadır. Bazı kitapların konu fihristleri de yapılmıştır. Bunlara, içlerinde kütüb-i sittenin de bulunduğu 14 kitabın konu fihristi olan Miftâhu Künûzi’s-Sünne‟yi örnek verebiliriz.

5) Anlama Çalışmaları:

Bu dönemde hadisleri dilbilgisi, kelime ve genel muhteva bakımlarından anlamaya yönelik çalışmalar da gerçekleştirilmiştir. Bunları üç başlık altında toplayabiliriz:
a) İ‟râbu‟l-Hadîs Çalışmaları:
Hadislerin dilbilgisi yönünden tahlilleridir. Bilindiği kadarıyla, bu sahadaki ilk müstakil eseri Ebu‟l-Beka el-Ukberî kaleme almıştır. Eserinin ismi i’râbu’l-Hadîsi’n-Nebevî‟dir. Müellif bu eserinde İbnu‟l-Cevzî‟nin Câmiu’l-Mesânîdisimli kitabında geçen 428 kadar hadisi ele alıp gerekli gördüğü yerlerini i‟râb etmiştir. Hadisler sahabi ravilerine göre tertib edilmiş, sahabe isimleri ise harf sırasına konmuştur. Bu konuda diğer bir eser, İbn Mâlik Muhammed b. Abdillah et-Ta‟î‟nin şevâhidu’t-Tavzîh ve’t-Tashîh li Müşkilâti’l-Câmi’i’s-Sahîh‟idir. Müellif bu eserinde, isminden de anlaşılabileceği gibi, Sahîhu’l-Buhârî‟deki bir kısım, i‟râb yönünden müşkil hadisleri ele almıştır. i’râbu’l-hadîs konusunda es-Suyûtî‟nin de Ukûdu’z-Zeberced alâ Musnedi’l-imâm Ahmed isimli bir eseri vardır.
b)Hadis Lügatı Çalışmaları:
Hadislerin garîb kelimelerini anlamak maksadıyla yapılan çalışmalar bu dönemde de devam etmiş ve bu sahada yeni bir usûlle yani elifbâî düzende kitaplar yazılmıştır. Bunların en meşhurlarından biri ez-Zemahşerî‟nin el-Fâik fî Garîbi’l-Hadîs‟idir. Bu sahanın en meşhur eseri ise İbnu‟l-Esîr el-Cezerî‟nin en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser‟idirDipnotta kaynak bildirme usûlünü uygulamıştır. Müellif garîb kelimelerin lügat mânâlarını vermekle yetinmemiş, yer yer fıkhî meselelere, zahiren birbirine zıt görünen hadislerin yorumuna da temas etmiştir.
c)Şerh ve Hâşiye Çalışmaları:
Bu dönemde hadisleri, dil, muhteva, hüküm gibi ilgili bütün yönleriyle incelemeye, izah etmeye yönelik çalışmalar artarak devam etmiştir. Bu maksadla başta Sahîhân olmak üzere meşhur hadis kitaplarının hemen hemen hepsinin şerh ve hâşiyeleri yapılmıştır. En çok şerh ve hâşiyesi yapılan hadis kitabı ise hiç şüphesiz Sahîhu’l-Buhârî‟dir. Kâtib Çelebi onun 80‟den fazla şerh ve hâşiyesinden bahseder. Bunların en meşhur bir kaçı şöyledir:
*Fethu’l-Bârî bi-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî: Sahîh‟in bu en meşhur şerhi İbn Hacer el-Askalânî‟ye aittir. İbn Hacer Fethul Barisine Hedyu’s-Sârî ismiyle mühim bir mukaddime de yazmıştır. Bu mukaddimede on bölüm içinde Sahîh‟in yazılış sebebi, muhtevası, Sahîh‟de bulunan taktî’ ve ta’lîkler, garîbu’l-hadîsler, cerhe uğramış raviler, hadis sayısı ve el-Buhârî‟nin hayatı konularını geniş bir şekilde ele almıştır. şerhinde ise, terceme (bab başlığı) ile hadislerin münasebetine, sened ve metni ilgilendiren hususlara, muallakların mevsûl rivayetlerine, hadisten çıkarılan hükümlere, hadisin diğer nasslarla cem’ ve te’lîfine yer vermiştir.
*Umdetu’l-Karî şerhu Sahîhi’l-Buhârî: el-Aynî‟nin bu eseri, derli toplu ve hacimli bir şerhtir. Müellif hadisleri bütün yönleriyle ve her yön için ayrı başlıklar açarak incelemeye çalışmıştır.
*irşâdu’s-Sârî: el-Kastallânî‟nin eseri olup kısa bir şerhdir. Müellif önceki şerhlerden iktibaslar yapmış, hadislerin rivayet farklarına işaret etmiş, kelimelerin okunuşlarını ve açıklamalarını vermiştir. Baş tarafına ise, hadis tarihi ve usûlüne dair bir giriş ile İbn Hacer‟in Hedyu’s-Sârî‟sinin özetini koymuştur.
Hadis tarihinde Sahîhu Müslimde büyük alâkaya mazhar olmuştur. En meşhurları ise en-Nevevî‟nin el-Minhâc adlı Sahihi Müslim şerhidir.
Diğer hadis kitaplarının şerhleri arasında eş-Şevkânî‟nin el-Munteka şerhi Neylu’l-Evtâr‟ı, ahkam hadislerdir. el-Munâvî‟nin el-Câmi’u’s-Sağîr şerhi Feyzu’l-Kadîr‟i zikredilebilir.

[Medine-web]

11. HAFTA

Tehzib Dönemi-III

Giriş
Geçen ünitede Tehzib döneminde yapılan metinle ilgili çalışmalar beş ana başlık altında incelenmişti.Burada aynı dönemde senedle ilgili çalışmalar başlıca 1- Sened Toplama Çalışmaları 2- Rical Çalışmaları dır.

Sened Çalışmaları

1) Sened Toplama Çalışmaları:Muayyen bazı kitaplardaki hadislerin farklı senedlerini bulma yani istihrâc çalışmaları yanında bir hadisin bütün senedlerini bulup bir araya toplama yani turuk çalışmaları da yapılmıştır. İstihrâc çalışmalarının örneklerine bu dönemin başlarında hâlâ rastlanmaktadır. Örnek olarak Ebû Mes‟ûd Süleyman b. İbrahim el-İsbehânî‟nin el-Mustahrac‟i zikredilebilir.Bu dönemde turuk çalışmaları daha yoğundur.Turuk çalışmaları: Ziyâuddîn el-Makdisî‟nin Turuku Hadîsi’l-Havz‟ı, ez-Zehebî‟nin Turuku Hadîsi Men küntü mevlâh‟ı, İbnu‟s-Salâh , ez-Zehebî ve es-Sübkî‟nin Turuku Hadîsi’r Rahme‟si dir.

2) Ricâl Çalışmaları:
A) Güvenilirlik Durumlarına Göre Rical Çalışmaları:
aa) Sıka Râvîlerle İlgili Eserler:Usdu’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe: İzzuddîn İbnu‟l-Esîr‟in eseridir. Müellif bu kitabında esas olarak İbn Mende, Ebû Nu‟aym İbn Abdilberr ve Ebû Mûsa el-Medînî‟nin sahâbe hakkındaki eserlerini almış, kendisinin diğer kaynaklardan tesbit ettiği sahâbe isimlerini vs.bilgileri ekleyip sahâbe isimlerini de harf sırasına koyarak yazmıştır. Kitabının başına koyduğu mukaddimede ise, kitabın kaynakları ve sahabilerden bahsetmiştir. Eserde 7702 sahabi geçmektedir.
el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe: İbn Hacer el-Askalânî‟nin eseri olup sahabe hakkındaki en geniş kitaptır. On binden fazla sahabeden bahsetmektedir. Harf sırasında sahabileri anlatmaktadır. Her harfi 4 kısma ayırmıştır. 1. kısımda sahabiliği sâbit olanları, 2. kısımda Hz. Peygamber vefat ettiğinde temyîz çağına ulaşmamış çocukları, 3. kısımda Hz. Peygamber zamanında yaşadığı halde onu görememiş olan müslümanları yani muhadramları, 4. kısımda önceki kitaplarda yanlışlıkla sahabi olduğu söylenen kimseleri zikretmiştirİki eserde de künye, lakab ve nisbeleriyle meşhur olan kimselerle kadın sahabiler kitabın sonlarında ayrı bölümler içinde ele alınmışlardır.Sahabe ve sonraki sıka raviler hakkında yazılan eserlere ise ez-Zehebî‟nin Tezkiretu’l-Huffâz‟ı örnek verilebilir.Raviler tabakalara göre tasnîf etmiştir.Kitab basılırken başlıklarda hâfızın genel sıralamadaki yeri, tabaka sırası, tabaka içindeki sırası ve kütüb-i sittenin hangisinde rivayeti bulunduğu rakamlarla gösterilmiştir.
ab) Zaîf Râvîlerle İlgili Eserler: ez-Zehebî‟nin Mîzânu’l-İ’tidâl‟i bu türün en meşhur eserlerindendir. Kitabın temel kaynağı İbn Adiyy‟in el-Kâmil fi’d-Du’afâ’ıdır. İçinde, ilgili alimlerin tenkidine uğramış sıka raviler de vardır. Ayrıca sıka muamelesi gören ravilerin isimlerinin başına da "sah" kısaltması konmuştur. İbn Hacer elAskalânî de Mîzânu’l-İ’tidâl‟e bazı ilâveler yaparak Lisânu’l-Mîzânisimli kitabınıyazmıştır.
ac)Karma Râvîlerle İlgili Eserler: Sıka ve za’îf ravileri birlikte ele alan eserler de hazırlanmıştır. Bu şekilde belirli kitaplarda rivayeti bulunan ravilerle belirli yerlerde bulunan raviler hakkında ayrı ayrı kitaplar kaleme alınmıştır. Belirli kitaplarda rivayeti bulunan raviler hakkında yazılan eserler içinde İbn Hacer‟in Tehzîbu’t-Tehzîb‟i mühimdir. Bu eser kütüb-i sittede ve kütüb-i sittenin müelliflerinin diğer bazı eserlerinde rivayetleri bulunan ravilere tahsis edilmiştir. Eser, el-Mizzî‟nin Tehzîbu’l-Kemâl‟inin bir muhtasarıdır. Tehzîb‟i bizzat İbn Hacer Takrîbu’t-Tehzîbismiyle ihtisar etmiştir. Ravinin sadece ismi, kısaca nesebi,künyesi,lakabı,nisbesi, tabakası ve ölüm tarihi verilmiştir.
Belirli yerlerde bulunan raviler hakkında yazılan eserler:
el-Hatîbu‟l-Bağdâdî Târîhu Bağdâd‟ında, Bağdâd‟da yaşamış veya oraya uğramış idareci, alim, şair v.b.şahıslar meyânında hadis alimlerinin hayatlarına da yer vermiştir. 7831 kişinin yer aldığı kitapta Muhammed isimli şahıslardan sonra diğer şahıslar harf sırasında verilmiştir. Kitabın sonunda ise kadınlar zikredilmiştir. 33 kadının ismi geçmektedir. İbn Asâkir‟in et-Târîhu’l-Kebîr‟i de bir şehir tarihidir. Müellif, Târîhu Dimeşk ismiyle de bilinen bu eserinde Şâm bölgesinde yetişen veya oraya uğrayan ricâli ele almıştır. Başta Ahmed isimli şahısları verdikden sonra diğerlerini harf sırası içinde zikretmiştir.

B) Güvenilirlik Dışındaki Durumlarına Göre Ricâl Çalışmaları:
ba) Lakab, Künye ve Nisbe Eserleri:Keşfu’n-Nikab ani’l-Esma’ ve’l-Elkab, İbnu‟l-Cevzî, Nuzhetu’l-Elbâb fi’l-Elkâb, İbn Hacer el-Askalânî , Kitabu’l-Ensâbi’l-Muttefika fi’l-Hatt el-Mutemâsile fi’n-Nakt ve’z-Zabt, Ebu‟l-Fazl Muhammed b. Tahir İbnu‟l-Kayserânî el-Makdisî , Kitabu’l-Ensâb, Ebû Sa‟d Abdulkerîm es-Sem‟ânî , el-Lubâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, İzzuddîn İbnu‟l-Esîr
bb)Aynı veya Benzer İsimli Raviler Hakkındaki Eserler:Kitabu’l-ikmâl fî Ref’i’l-irtiyâb ani’l-Mu’telif ve’l-Muhtelif fi’l-Esmâ ve’l-Küna ve’l-Ensâb, Ebû Nasr Ali İbn Mâkûlâ , el-Muştebih fi’r-Ricâl, ez-Zehebî,
Tavzîhu’l-Muştebih, İbn Nâsıruddin.
bc)Mubhem Şahıslarla İlgili Eserler:Kitabu’l-işârât ilâ Beyâni’l-Esmâi’l-Mubhemât, en-Nevevî,Kitabu’l-Mustefad min Mubhemâti’l-Metn ve’l-isnâd, İbnu‟l-Irâkî.

[maveranehir]

Allah razı olsun. Emeğinize sağlık.