Harflerin mahrecleri

[f_kryln]

Harflerin mahrecleri

MAHREÇ: Çıkış yeri anlamında kullanılan bir kelimedir. Tecvid ıstılahında ise Kur’an harflerinin çıkış yeri diye ifade edilir. Kur’an’daki 28 harfin her biri kendine ait özel bir mahreçten çıkarlar. Ancak mahreçleri birbirine çok yakın olan harfler arasında bir gruplandırma yapılmış ve mahreçlerin sayısının bu gruplamaya göre bazılarınca 14, bazılarınca 16, bazılarınca da 17 adet olduğu söylenmiştir. Bu gruplardan biri olan kıraat imamlarının çoğunluğunun görüşü, 17 adet mahrecin varlığı kabul görmüştür. Bu mahreçler üç başlık altında incelenebilir. Boğaz, dil, dudaktır. Bu mahreçlere tahkiki (hakiki) mahreçler denir.
TAHKİKİ MAHRECLER: Harflerin mahreç yerlerine temas ettiği yerdir.28 harfin her birinin mahreci tahkiki mahrecidir. Bu mahreçler ve yerleri şunlardır:
BOĞAZ BÖLGESİ MAHRECİ
1) Boğazın sonu-boğazın ağıza en uzak kısmı buradan ء-ها çıkar.
2) Boğazın ortası buradan: ح, عçıkar.
3) Boğazın evveli buradan: خ , غ, çıkar.
DİL BÖLGESİ MAHRECİ
1) Dilin ucu ile üst ön dişlerin ucundan: ظ,ذ,ث çıkar.
2) Dilin ucu ile alt ön dişlerin içinden : ص,س,ز çıkar.
3) Dilin ucu ile üst ön dişlerden : ط,د,ت çıkar.
4) Dilin ucu ile üst ön dişlerin etlerinden: ن çıkar.
5) Dilin ucu ile üst damağın ön kısmına yakınından: ر çıkar
6) Dilin sağ ve sol kenarlarıyla üst damağın başlangıcından: ل çıkar
7) Dilin sağ veya sol kenarıyla karşılarındaki üst azı dişlerden ise: ض çıkar
8) Dilin ortasından: ج,ش,ي çıkar.
9) Dil kökünün biraz aşağısından (dilcikten): ك çıkar.
10) Dilin kökünden: ق çıkar.
DUDAK BÖLGESİ MAHREÇLERİ
1) Alt dudağın içi, ön dişlerin ucundan: ق çıkar.
2) İki dudak arasından ise : ب,م,و çıkar.
TAKDİRİ MAHREÇ
1) الخيشومGeniz: Gunneli idgam ile ihfanın icrasının ve sakin mim harfine ait gunnenin icrasının mahrecleridir.
2) الجوف Cevf (ağız be boğaz boşluğu): med harflerinin icrası bu boşlukta olur.
Mahrec çalışması yapılırken öncelikle öğreticinin bu dersi almış olması ve bu öğretiye hâkim olması önemlidir. farklı farklı mahreç çalıştırma yöntemleri bulunmakla kendimin de uygulamakta olduğum aşağıdaki metodu örnek çalışma olsun diye veriyorum. Bu çalışma tüm harflerin telaffuzunda esas alınması önemlidir.
بَ- بِ – بُ – با – بي- بو- اَبْ – اِبْ – اُبْ – اَبَّ – اَبِّ – اَبُّ- اِبُّ-اَبَّا- اَبِّي- اَبُّو- اِبُّو- اُبَّ
Bu çalışmada da öne öğretici okumalı daha sonra düzgün okuyan öğrencilerden başlamak üzere tüm öğrencilerden titizlikle dinlenmeli düzgün söyleyemeyenlere biraz zaman tanınarak tekrar ettirilmelidir.
HARFLERİN HAREKELERLE SESLENDİRİLMESİ
HAREKE: Kur’an harflerinin üstüne ve altına konularak onların okunmasını sağlayan işaretlerdir. Bu işaretlere fetha, kesre, damme adının verildiğini biliyoruz. Bu harekeler harflerin özelliğine göre bazılarında kalın bir sesle bazılarında ise ince bir sesle okunurlar. Şimdi hangi harekelerin hangi harflerde kalın, hangi harflerde ise ince okunduğunu inceleyelim.
Bilindiği üzere heca harfleri dediğimiz 28 Kur’an harflerinin 7 tanesi kalın sesle okunurken 21 tanesi de ince sesle okunmaktadır. Bu ince sesli harflerden 2 tanesi olan bazı durumlarda ince harflerden oldukları halde kalın sesli olarak okundukları bilinmektedir.
KALIN SESLİ HARFLER
خ – ص – ض – غ – ط – ق – ظ
Bu harfleri fethalı, fetha medli okurken Türkçede kullandığımız A sesi verilerek telaffuz edilirler.
Örnek:
خَ – صَ – ضَ – غَ – طَ – قَ – ظَ
خَا – صَا – ضَا – غَا – طَا –قَا – ظَا
Bu çalışmayı yaparken öğretici olan şahıs öğrencilerin öğrenme merakını artıracak şekilde bir musiki edası ile dersi icra etmeli, böylelikle de öğrencilerin motivasyonlarını üst düzeye çekmelidir.
KALIN HARFLERİN DAMME VE DAMMEMEDLİ OKUNUŞLARI:
خُ – صُ – ضُ – غُ– طُ – قُ – ظُ
خُو-صُو-ضُو-غُو-طُو-قُو-ظُو
Bu harflerin icrasında ise Türkçe’de kullandığımız u sesi verilerek okunurlar.bu çalışmada da bir önceki çalışma yöntemi esas alınarak öğrencilerin katılımıyla önce topluca daha sonra tek tek icra ettirilir.
KALIN HARFLERİN KESRE VE KESREMEDLE OKUNUŞLARI:
خِ- صِ-ضِ- غِ- طِ – قِ – ظِ
خِي-صِي- ضِي-غِي-طِي- قِي- ظِي
Harekelerin sesleri kendilerinden sonraki med harflerinin ses uyumuna uygun olduklarından kesre harekede de telaffuz esnasında harekenin sesi ‘’Y’’ ye meyletmek suretiyle de öğreticinin icrasına dikkat ederek okunurlar. Bu çalışmada da bir önceki çalışma yöntemi esas alınarak öğrencilerin katılımlarıyla önce topluca daha sonra tek tek icra edilmelidir.
İNCE HARFLERİN FETHA VE FETHA-MEDLİ OKUNUŞLARI:
اَ , بَ , تَ , ثَ , جَ , حَ , دَ , ذَ , رَ, زَ , سَ , شَ , عَ , فَ , كَ , لَ , مَ , نَ , وَ , هَ , يَ
آ- بَا- تَا-ثَا- جَا- حَا- دَا- ذَا- رَا – زَا – سَا – شَا- عَا- فَا-كَا-لَا- مَا-نَا- وَا-هَا- يَا
‘’Ra’’ harfi hariç ince harflerin fethali halleri okunurken Türkçede kullandığımız ‘’e’’ sesine benzer bir sesle bu harfler telaffuz edilirler. Bu harfleri icra ederken med sesleri kalın harflerdeki ‘’A’’ harfi sesine %80 yakın bir sesle icra edilirler.bu keyfiyeti öğreticinin ağzından duyarak almak icra da önemlidir. Kalın harflerdeki uygulamayı esas alarak öğrencilerin merakını artırıcı musiki edası ile motivasyonlarını üst düzeyde tutmak önemlidir. Çalışmada önce öğretici sonra öğrenciler koro halinde bu çalışmayı yapmalı ardından bu çalışma teke tek icra edilmelidir.
İNCE HARFLERİN DAMME VE DAMME-MEDLİ OKUNUŞLARI:
اُ, بُ , تُ , ثُ , جُ , حُ , دُ , ذُ , رُ , زُ , سُ , شُ , عُ , فُ , كُ , لُ , مُ , نُ , وُ, هُ , يُ
اُو-بُو-تُو-ثُو-جُو-حُو-دُو-ذُو-رُو-زُو-سُو-شُو-عُو-فُو-قُو-كُو-لُو-مُو-نُو-وُو-هُو-يُو
‘’Ra’’ harfinin sesi kalın harflerde olduğu gibi kalın olarak icra edilir.bu harfin dışındaki ince harflerin dammeli ve dammemedli okunuşları Türkçede kullandığımız’’o’’ harfinin sesine %80 yakın bir kalın sesle telaffuz edilmelidir.bu sesi icracı öğreticinin ağzından almak önemlidir.Çalışmadaki metod bir önceki örnek çalışma esas alınarak yapılırsa verimli olunacağı görülecektir.
İNCE HARFLERİN KESRE VE KESR-MEDLİ OKUNUŞLARI:
اِ , بِ , تِ , ثِ , جِ , حِ ,دِ , ذِ , رِ , زِ , سِ , شِ , عِ ,فِ , كِ , لِ , مِ , نِ , وِ , هِ , يِ
اِئ ,بِي-تِي-ثِي-جِي-حِي-دِي-ذِي-رِي-زِي-سِي-شِي-عِي-فِي-كِي-لِي-مِي-نِي – وِي-هِي-يِي
‘’Ra’’ harfinin sesi de dahil olmak üzere bütün ince sesli harflerin kesre ve kesremedli okunuşları ‘’Y’’ ye meğillidirler.bu harflerin telaffuz örneklerini icracı öğreticinin ağzından duymak önemlidir.buradaki çalışma usulü de bir önceki çalışma esas alınarak yapılmalıdır.
HARFLERİN SIFATLARI
SIFAT: Belirtme-Niteleme anlamlarına gelir. Tecvidde ise harfin mahrecde oluşumu esnasında kendisinde meydana gelen özel durumlardır.bu özel durumlara sıfat diyoruz.bu sıfat harfin yapısında olduğu gibi harfler arasındaki bağlantıyı sağlamada da oluşabilir.harfin kendisinde olan sıfata lazımi,harfler arasındaki bağlantıyı oluşturan sıfata ise arızı sıfat denir.
LAZIMI SIFAT: harflerin mahrecden çıkarken kendisinde mahrecin ya da nefesin etkisiyle oluşan zayıflık-kuvvetlilik, akışkanlık-tıkanıklık gibi durumların ortaya çıkması halidir. böylesi durumları şu şekilde açıklayabiliriz:
1) Hems durumu (sıfatı): harfin mahrecden çıkışı esnasında nefesin güçlü, sesin ise zayıf çıktığı durumlardır. Bu durum şu harflerde daha belirgin hissedilir
ق – ح – ث – ه – ش – خ – ص – ش – ك – ث
Bu durum harflerin harekeli okunuşunda daha açık görülür.
2)cehr durumu(sıfatı): harfin mahrecden çıkışı esnasında nefesin zayıf akışı sebebiyle sesin daha kuvvetli (açık) duyulduğu durumdur. Bu harflerin telaffuzu esnasında mahrec daha kapalı olduğundan nefes akışı azalmakta ses ise daha açık çıkmaktadır.
Cehr: و –ي – ذ – ز- ظ – ض – غ
Beyniyye: لن عمر
Şiddet: اجد قط بكت
Cehr harfleri hareke ile okunurken nefesin az aktığı sesin daha açık çıktığı harfleri sıralamak istersek
1)nefesin en az aktığı, sesin en açık çıktığı herfler: ا – ج – د – ق – ط – ب – ك – ت
2)nefesin biraz daha fazla sesin biraz daha kısık çıktığı harfler: ل – ن – ع – م – ر
3)nefesin daha da fazla sesin ise daha kısık çıktığı harfler: و- ي – ذ – ز- ظ – ض -غ
Bu harfler şeddeli okunurken ise tutma ölçüleri aynı nisbette sıralanır yani şeddesi en az tutulandan daha fazla tutulana doğru sıralamak istenirse şu şekilde sıralama yapabiliriz:
1- اجد قط بكت
2- ل – ع – ر
3- و- ي – ذ -ز- ظ –غ
4- ف ,ح, ث , ه ,ش ,خ , ص , س
5- ن- م
Bu özel durumların dışlında bazı sıfatlar da vardır. Bunları tecvid kitaplarından bakmak konuyu kavramada yardımcı olacaktır.
Buraya kadar öğrendiğimiz harflerin zatına ve sıfatlarına mahsus bazı yönlerini ve örnek çalışmalarımızı bundan sonra kur’anı kerimin muhtelif sayfalarındaki örnek çalışmalarla pekiştirmek faydalı olacaktır. Bu çalışmayı yüzüne kur’anı kerim okurken takip etmek bu uygulamaları geliştirecektir.
Çalıştığımız ve geliştirdiğimiz okuyuş tarzımızı gerek duaların gerekse kısa surelerin taliminde takip etmek faydalı olacaktır. ezber yaptırırken dualarda ve surelerde geçen bazı kelimeler üzerine vurgu yaparak geçmiş çalışmalarımızı hatırlatmalı hatalı ve yanlış okuyuşları düzeltme yoluna gidilmelidir. Ayrıca Kur’an okumaya yeni başlayanlara ve yaşlılara tecvid bilgisi teorikten ziyade uygulamada yardımcı olunmalıdır. Gereği kadar bu konular üzerinde durmalı aşırı tecvid teori bilgisinden kaçınılmalıdır.