İslam Hukukunda ÖRF
ÖRF KAVRAMI I-Örfün Lügat ve Istılah Manası A-Lügat Manası:
Örf kelimesi arapça (a-r-f) kökünden isim olup sözlükte birçok manalara gelmektedir.
İyilik (ma’ruf), ihsan, cömertlik, hediye (atıyye) olarak verilen şey . Deniz dalgası, at yelesi, yüksek kumluk, kumluğun yüksek olan sırtı, dağın doruğu, zirvesi, horozibiği, peyderpey veya bir şeyin arka arkaya gelmesi (tevali) gibi anlamlara gelir. Çoğulu “a’raf” ve “uref”tir. Bir de örf kanunlarla sınırlanmaksızın, durumun gerektirdiği hüküm ve icraat anlamına gelir .
Örf kelimesi bu şekliyle (sûlasi yani üç harfli olarak) Kur’an’da iki yerde geçer. A’raf suresinin 199. ayeti ile el-Mûrselât suresinin I. Ayeti. A’raf suresindeki: “…. Örf (‘urf) ile emret…” ayetinde bu kelime, ıstılahi tarife yakın bir mana ifade eder. Bu kelime burada, iyi ve güzel fiiller (veya sözler) anlamına gelen “ma’ruf” karşılığı olabileceği gibi , akl-ı selim sahibi kişilerce kötü sayılmayan ve yapılması aklen güzel görülen şey anlamına da gelir . Daha açık bir ifade ile örf; iyi ve güzel fiiller yahut aklın beğendiği; şer’in de kabul ettiği hasletler anlamına da geldiğini görüyoruz .
Mûrselât suresindeki: “Andolsun birbiri ardınca (‘ur-fen) gönderilen (melek) lere” .ayetinde ise, örf kelimesi, iyilik ve ihsan anlamını içine almakla beraber, bu meziyetleri yaymak için arka arkaya (‘ürfen) gönderilen meleklerin geliş tarzlarını göstermektedir .
Örf kelimesini, Kur’an ve Hadislerde daha ziyade “ma’ruf” şeklinde yani ism-i mef’ûl siğasıyla görüyoruz. Kur’an’da 39 yerde geçen bu kelime, çoğu yerde; “meşrû surette, iyilikle ve güzellikle…” gibi, anlamları ifade eder. Üç veya dört yerde de; “örf’e göre” veya “şer-in ve aklın iyi gördüğü…” gibi anlamlara gelir . Kapsamlı bir anlama sahip olan bu kelimenin hadislerde hem sözlük anlamda , hemde ıstılahi anlamda geçtiğini görüyoruz .
B-Örfün Istılah Manası (Tarifi):
İslâm hukuk alimleri –mûtekaddimin ve müteahhirin- örfü fer-i delil olarak kabul etmişler, içtihadı meselelerde ve nassın sükut ettiği yerlerde onu nazar-ı itibare almışlardır. Örfün ıstılahı olarak yapılan birçok tarifi vardır. Örfün ıstılah tarifini ilk yapan, hicri VIII. Asır hukukçularından, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed en-Nesefi (710/1310)’dir. O, el-Mustasfa adlı eserinde örfü şöyle tarif eder: “Örf, aklın delaletiyle kişilerde yerleşen ve selim tabiatça benimsenip kabul edilen şeydir” . Bu tarife yakın ve benzer tariflerde yapılmıştır. “Örf, herkesin bildiği ve çoğu zaman kendisine uyula geldiği, söz ve fiillerdir” veya “toplumun benimsediği, alışageldiği ve hayatında uymak zorunda olduğu söz veya fiillerdir” veya “örf, aklen ve şer’an iyi kabul edilen ve selim akıl sahipleri yanında kötü telakki edilmeyen şeylerdir. Buna adet ve teâmülde denir .
Bu ıstılahı tarifler incelendiğinde herhangi bir söze veya fiile örf denebilmesi için öncelikli olarak şu özellikleri taşıması gerektiği ortaya çıkmaktadır.
a-Akla ve insan tabiatına uygun olması.
b-İnsanlar tarafından bilinen ve çoğunluk tarafından uygulanagelen olması gerektiği ve bununla birlikte örfün söz ve fiilleri kapsadığı da anlaşılmaktadır.
II-Âdetin Lugat ve Istılah Manası:
A-Lugat Manası:
Sözlük itibariyle “âdet”; ayrıldığı şeye tekrar dönmek, rucu etmek, manasında olan “avd” veya “avdet” masdarından yapılan bir isimdir. Bir şeyi yapmaya alışmak manasına olan “itiyad” da buradan gelmektedir . Adetin kökü olan “avd”, nöbet nöbet, zaman zaman bir işi yapmak ve işlemek , bazı işleri ara ara tecrübe ettikten sonra tekrar yapmak, bir işe başlayıp bitirdikten sonra bir daha yapmak, yani ikilemek ve dönmek anlamlarına gelir. Bayrama “el-‘ıyd” denilmesi, o günün, her sene yeni bir sevinçle dönüp gelmesindendir. Yine aynı kökten olan “’îyadetü’l-merid” tabiri hastayı ziyaret etmek anlamındadır ki, ziyareti tekrarlamak ve adet haline getirmek demektir .
Bir de “âdet”, Allah’a izafe edilirse, buna, “sünnetullah” denir ki, “âdet-i ilahiye” yani kanunu ilahi demektir . Kadınların aybaşı hallerine de “âdet” dendiği malumdur ki, belirli zamanlarda vuku bulur .
B-Istılah Manası Tarifi
Örf ve adet kavramları, İslâm hukukunda aynı manada kullanılır. Yani birbirinin müradifidir . “Teamül” ve “isti’mal” de aynı manada kullanılmaktadır . Bizde bundan sonraki ifadelerimizde aynı manada kullanacağız.
Usul kaynaklarında adetin birkaç tarifi yapılmıştır. Bunlardan önemli olanları şunlardır.
Ebu Hafs Ömer b. İshak el-Hindi (773/1371), el-Muğni şerhinde adeti şöyle tarif eder: “Adet, selim tabiatça benimsenen ve tekrar edile edile nefislerde (kişilerde) yerleşen şeydir” . İbn Emiri’l-Hacc (879/1474), “et-Tahrir” şerhinde adeti; “düşünmeden tekrar tekrar yapılagelen şeydir” şeklinde tarif etmiştir. Türkçe kaynaklarda, “adet” için benzer tarifler verilmiştir. Bu tarifler genelde hukuk ve sosyoloji açısından yapılmıştır. Sosyoloji açısından “adet” toplumda öteden beri uygulanagelen kural, yazılı olmayan ve gelenekle nesilden nesile geçen halk ahlakı ve hukukudur . Hukuk açısından örf ve adet, aynı manada olduğundan, şu şekilde tarifi yapılmaktadır. “Toplum hayatından doğmuş bulunan ve uzun zamandan beri uygulanması sebebiyle hukuken bağlayıcı sayılan ve yazılı olmayan hukuk kurallarıdır .
------------------DEVAM EDECEK--------------------
NOT:Hasan DİNÇ'in "İslam Hukukunda Örf" adlı tezinden alıntıdır