Fıkıh Terimleri

[Medine-web]

Fıkıh Terimleri

ZIHÂR:Sözlükte “iki elbise birbirine uyup, birini diğeri üzerine giymek, yardım etmek” anlamlarına gelen zıhâr, ıstılahta erkeğin eşine, onu kendisine haram kılmak maksadıyla “sen bana anamın sırtı gibisin” demesidir.
HIDÂNE:Sözlükte “göğüs, kanat; çocuğu kucağına almak, beslemek; bir şeyi yanına almak” anlamlarına gelen hıdâne, bir fıkıh terimi olarak, küçük çocukları yanında bulundurma, bakım, gözetim ve terbiye etme hak ve vazifesi demektir.
SELEM:Selem, bir fıkıh kavramı olarak, peşin para ile veresiye mal almak demektir.
İÂNE:Yardım etmek, desteklemek, korumak, mâlî-parasal katkı sağlamak vb. anlamlara gelen iâne, terim olarak; hayrat, tasadduk ve himâye gibi koruma faaliyetlerini kapsayan ve “genel yardım” hizmetlerini ifade eden bir kavramdır. Îâne ve iâşe terimleri çoğu zaman birlikte kullanılır.
EMANET:Fıkıh literatüründe emanet, tarafların birbirine uygun karşılıklı irade beyanıyla kurulan ve bağlayıcı olmayan bir akittir.
HAVÂLE:Sözlükte “bir şeyi bir yerden başka bir yere nakletme, gönderme, yönünü değiştirme, intikal” anlamlarına gelen havale, bir fıkıh terimi olarak, borcun bir kimsenin zimmetinden başka bir kimsenin zimmetine nakledilmesi demektir.
BÂİN TALÂK:Klasik fıkıh ıstılahında boşama türlerinden birisi olup, nikâhtan sonra zifaf olmadan meydana gelen; zifaftan sonra tarafların anlaşarak kadının eşine ödediği bir bedel karşılığında yapılan (muhalaa) veya kocanın üçüncü boşama hakkını kullanarak yapmış olduğu boşamadır.
TELFÎK:Sözlükte “bir işi talep edip ulaşamamak, kumaşın iki yanını yan yana getirip dikmek, sözü batılla karıştırıp süsleyip püslemek” gibi anlamlara gelen telfîk, bir fıkıh kavramı olarak, bir mesele veya amelde birkaç müçtehidin görüşlerini birleştirerek taklid etmek demektir.
İDDET:Sözlükte “saymak, miktar, adet” anlamlarına gelen iddet, bir fıkıh kavramı olarak, herhangi bir sebeple evliliğin sona ermesi halinde, kadının yeni bir evlilik yapabilmek için beklemek zorunda olduğu süreyi ifade eder.
RİC’Î TALÂK:Fıkıhta geçen boşama türlerinden birisi olup, erkeğe, yeni bir nikâha ihtiyaç olmadan tek taraflı irade beyanı ile boşadığı eşine dönebilme imkânı veren talâktır.
Ariyet: Ödünç/iğreti verme.
İkrah: Zorlama, zorla bir şey yaptırma, cebir.
Müsâkât: Ağaç birinden, emek ve bakım diğerinden olmak ve meyve aralarında taksim edilmek üzere yapılan ortakçılık.
Müzâraa: Emek birinden, tarla diğerinden olmak üzere yapılan ortaklaşa tarım.
Şuf’a: Taşınmazlarda onalım hakkı.
HİDANE: Sözlükte “göğüs, kanat; çocuğu kucağına almak, beslemek; bir şeyi yanına almak” anlamlarına gelen hıdâne, bir fıkıh terimi olarak, küçük çocukları yanında bulundurma, bakım, gözetim ve terbiye etme hak ve vazifesi demektir.
MUDAREBE: Sözlükte “vuruşmak, dövüşmek, birinden ticaret için mal alıp kazandıktan sonra kâra ortak olmak” gibi anlamlara gelen mudârabe, bir fıkıh kavramı olarak, bir taraftan sermaye, diğer taraftan emek ve çalışma olmak üzere kurulan şirkettir. Taraflar bir veya daha fazla kişi olabilir. Mudârabe şirketi, mutlak ve mukayyet olmak üzere ikiye ayrılır. Mutlak mudârabe, herhangi bir kayıtla sınırlanmayan; mukayyet ise, zaman, mekan veya bir çeşit ticaretle sınırlandırılan mudârabe şeklidir.
REHİN: Sözlükte “hapsetmek, alıkoymak, devamlı olmak, sabit olmak” gibi anlamlara gelen rehin, bir fıkıh kavramı olarak, bir hak karşılığında teminat olarak bir malı tutmak, bir alacağı güvence altına almak için teslim alınan mal demektir. Rehin verene râhin, rehin alana mürtehin, teslim alınan mala da merhûn veya rehin denir. Kur’ân-ı Kerim’de, “Yolculukta olur da, yazacak kimse bulamazsanız (borca karşılık) alınmış bir rehin de yeterlidir.” buyurulmaktadır (Bakara, 2/283).
TELCİE: Arap Dilinde telcie; insanın kendi ihtiyarı olmaksızın bir şey yapmak zorunda bırakılması mânasındadır. Telcie akdi de zaruret anında yapıldığı ve zorlama mânasını içerdiği için, telcie adını almıştır.
MUHÂKALE :Ortakçılık yapma, ekini başağında iken satma. Bir terim olarak muhâkale genel anlamda “müzâraa (ziraat ortakçılığı)” ile eş anlamlıdır.
İSTİSNA AKDİ: İstisna Arapça istisnâ kelimesi; bir kimseden bir şeyi yapmasını istemek demektir. Bir fıkıh terimi olarak istisna akdi; sanatkârla zimmet borcu olarak belirli bir işi yapması üzerinde anlaşmaktır. Burada iş ve üretilen mal sanatkârdan olur. Eğer malzeme, siparişi verene ait olursa akit “iş sözleşmesi”ne dönüşür.
Îlâ:Sözlükte “yemin etmek, ağlarken elinde mendil tutmak” gibi anlamlara gelen îlâ, bir fıkıh kavramı olarak, erkeğin hanımına dört ay veya daha fazla yaklaşmayacağına dair yemin etmesi ya da bunu, eşime yaklaşırsam haccedeyim, kölem azad olsun gibi bir ibadet veya yükümlülüğe bağlamasıdır.
HİBE: Sözlükte “bağışlamak, lütfetmek, karşılıksız vermek” anlamına gelen hibe, fıkıh ıstılahında, bir malın bedelsiz olarak bir başkasına mülk olarak verilmesini ifade etmektedir.
Bey’ul-Vefâ :Fıkıh terimi olarak bir malı, satış bedeli geri ödendiğinde iade etmek üzere, bir kimseye şu kadar paraya satmaktır ki satıcı, satış bedeli olarak aldığı parayı müşteriye geri ve¬rince, müşteri de satın almış olduğu malı iade eder. Çünkü satış akdi bu şart üzere tahakkuk etmiştir. Bu tür sözleş¬meye Mâlikîler bey’us-senaya, Şâfiîler bey’ul-uhde ve Han-belîler de bey’ul-emânet derler. Ayrıca bey’ut-tâa, bey’ul-câ-iz ve bey’ul-muâmele gibi isimler de verilir.
VEDİA: Bir fıkıh terimi olarak emânet, bir kimseye koruması için bir malın geçici olarak tevdi edilmesi akdini ve bu şekilde bırakılan malı ifade etmektedir. Bu manada emanet terimi ile eşanlamlı olarak vedîa kavramı da kullanılmaktadır. Fıkıh literatüründe emanet, tarafların birbirine uygun karşılıklı irade beyanıyla kurulan ve bağlayıcı olmayan bir akittir. Emanet akdin kurulabilmesi için tarafların edâ ehliyetine sahip olmaları ve emanet bırakılan malın akit konusu olmaya elverişli bulunması gerekir. Bunun dışında, sahibinin açıkça veya imâ yoluyla iznine bağlı olarak elde bulundurulan şeyler de emanet hükmündedir.
MÜZÂBENE :Müzâbene, ağaçtaki taze hurmanın, yerdeki kuru hurmaya karşılık tahmini bir ölçüyle satışına denir. Hanefîlere göre, bu şekildeki bir alışveriş caiz değildir, akit fasit olur. Zira Hz. Peygamber, müzâbene yoluyla alışverişi yasaklamıştır (Buhârî, Şürb, 17; Müslim, Buyû’, 53; Tirmizî, Buyû’ 55). Diğer taraftan bu alışveriş hakkında riba cereyan eden aynı cins şeylerin, götürü usulle satışı olduğundan caiz değildir
Afakî: Mekke dışında başka yerlerde oturanlara verilen isim.
Akika: Çocuk için kesilen kurban.
Arafat: Mekke’nin güney doğusunda altı saatlik mesafede bir dağın adıdır (Mekke’ye 25 km).
Ariyet: Ödünç/iğreti verme.
Asabe: Baba tarafından akrabalar, erkek tarafı hısımlar, uzak akraba.
Baîn talak: Nikâh tazelenmeden dönülmeyen boşama.
Berâet-î asliyye: Bir şeyde asıl olan, o şeyin herhangi bir hükümden vareste olması prensibi. Yani kişi, bir delil bulunmadıkça hiçbir şeyle yükümlü tutulamaz. Buna göre bir şeyin haram kılınışı, belli bir nassa dayanmak zorundadır. Hakkında bir hüküm bulunmayan şeyler mubah (serbest) demektir,
Bid’î talâk: Sünnete aykırı boşama.
Büyük tahallül: Tıraş olup ihramdan çıkma.
Ca’ferîler: Hz. Ali’nin oğlu Hüseyin soyundan gelen İmam Cafer es-Sadık’ı mezheb imamı olarak tanıyan şiiler. Bunlara “Isnâ Aşeriyye” ve “İma-miyye” de denir.
Cem’u’s-salât: Dört rekâtlı namazlar; aynı vakitte kılmak. Namazları birleştirmek.
Cizye: Vergi, Gayri müslim vatandaşlardan alınan baş vergisi.
Cumhûr-u fukaha (Cumhûr-u ulema): Fakihlerin büyük çoğunluğu.
Cumhur: (Hanefi, Şafiî, Maliki, Hanbeli’nin de aralarında bulunduğu) Fukahanın çoğunluğu.
Edâ: Yapma, zamanında yapma.
Ensâr; Hz. Peygamber’in yardımcıları; İslâm’ın güçlenerek yayılmasında büyük hizmetleri bulunan Medineli ilk müslümanlar.
Eyyâm-ı ma’dûdât: Namazlardan sonra tekbirler alınan günlerdir ki Zilhice’nin dokuzuncu gününden itibaren onüçüncü gününe kadar olan beş gündür.
Eyyâm-i ma’lûmât: Zilhicce’nin ilk on günüdür ki Yevm-i Terviye, Yevm-i Arafe ve Yevm-i Nahr bu gruptandır.
Eyyâm-ı teşrik: Zilhicce’nin onbir, oniki ve onüçüncü günleridir (Ayrıca farz namazlardan sonra teşrik tekbiri getirilen günlere de bu isim verilir).
Fakîh: Bilgin, İslâm hukukçusu (çoğulu: Fukaha). Farz-ı ayn: Herkesin yapması gereken farz.
Farz-ı kifâye: Bazılarınca yapılması yeterli olan farz.
Fecr-i kâzib: Yalancı tan.
Fecr-i sâdık: Gerçek tan.
Ferâiz: Miras hukuku, miras paylan.
Fey’: Ganîmet, cizye ve haraç anlamlarında kullanılır.
Ganimet: Harbde düşmandan alman mal ve benzeri şeyler.
Haber-i âhâd: Meşhur hadislerin şartlarını haiz olmayan hadis veya haber. Bazılarına göre; Tevatür derecesine ulaşmamış olan haber veya hadis.
Hâciyyât: Zaruri ve hayatî şeyler.
Hacr: Delilik, çocukluk ve benzeri sebeblerden ötürü kişinin akid ve sözleşme gibi kavli tasarruflarından mahrum edilmesi.
Hades: Manevi pislik.
Hadis-i munkatı’: Senedi kesik hadis.
Hafi: Gizli, kapalı.
Halef: Sonraki.ı erımıer
Halife: Vekil, Hz. Peygamber (s.a.s)’in vekili sıfatıyla ümmetin din ve dünya işlerinin yönetimini üzerine alan kimse.
Haraç: Gelir, vergi. Gayri müslimlerden alınan bir çeşit arazi vergisi.
Harem: Me!:ke ve civarında bitkileri kesilmemek ve hayvanları öldürülmemek üzere sınırlan gösterilmiş olan bölgenin adıdır.
Hâs: Özel, hususi, özel bir hüküm ifade eden nass; tek veya belirli şeye delalet eden söz.
Hasen: İyi, güzel, hadis terimi olarak: “Diğer bakımlardan aynı şartları taşıdığı halde, zabt yönünden sahih hadis ravilerinin derecesine ulaşmayan kimselerin rivayet ettikleri hadis”e denir.
Havelân-ı havi: Zekât konusu malın/gelirin üzerinden bir yıl geçmesi.
Hedy: Hicaz’da Hac mevsiminde Allah için kesilen kurban.
Hervele: Safa ile Merve arasında yapılan sa’y’de «Meyleyn Ahdarayn» denilen iki yeşil direk arasını sür’atle geçmek.
Hıl: Harem dışında kalan bölge,
Hulefâ-i râşidîn: Hz. Peygamber’den sonra halifelik makamına gelen dört
halife: Ebû Bekir, Ömer, Osman ve Hz. Ali (r.a.).
Hülle nikahı: Üç boşamadan sonraki nikah.
Iztıbâ: Tavafa başlamadan önce Rida’nın bir ucunu sağ koltuğu altından ala* rak sol omuzu üzerine atma. Erkeklere sünnettir.
İhsar hedyi: îhsar yüzünden kesilen kurban.
İhticac: Delil getirme, delillendirme.
İlâ: Eşine yaklaşmama yemini.
İstislâh: Barışmak, sulh olmak. Terim olarak: “Masâlih-i mürsele delilini
benimseyip kullanmaktır.”
îstiaze: Eûzü-besmele çekme. İstibra: Temiz olma, temizleme.
İstilâm: Tavafa başlarken ve tavaf esnasında Haceru’l-Esved’in önünde namaza durur gibi elleri kaldırıp onun üzerine koymak ve öpmek. Bu mümkün olmadığı takdirde uzaktan böyle yapar gibi işaret etmek. Bu esnada tekbir ve tehlil getirilir.
İstinca: Tuvalet temizliği.
İstiska: Yağmur duası namazı.
Kasâme: Toplu yemin, faili bulunmayan bir cinayet konusunda suçun işlendiği yer ahalisinden elli kişinin mahkemede yemin ettirilmesi.
Kasr: Namazı kısaltma.
Kasru’s-salât: Dört rek’âth namazı iki rek’ât lcılma.
Kazf: iffete iftira atma.
Kebîre: Büyük günah (çoğulu: Kebâir), Kefâet: Denklik, Bkz. Küfüv.
Keffâret: Bir günahı Allah’a affettirmek için verilen sadaka veya tutulan
oruç vb.
Kelâle: Mirasçı bırakmadan ölen.
Kırat: Ortalama 4 buğday veya 5 arpa tanesi ağırlığında bir ölçü (şer*î ölçüsü: 0. 2 gram, Örfî ölçüsü: .0. 20208 gramdır).
Kusûf: Güneş tutulması.
Küçük tahallûl: Ziyaret tavafından sonra ihram yasaklarının tamamen
kalkması.
Lian: Lânetleşerek boşanma.
Lukata: Yitik mal.
Mehr (mehir): İslâm hukukuna göre evlenme sırasında koca tarafından kadına verilmesi gereken akçe: Nikâh bedeli.
Mehr-i misil: Emsal mehir.
Mekkî: Mekke ve civarında oturanlara verilen isim.
Merfû’ hadis: Rivayeti sahabede kesilen hadis.
Mevkuf: Rivayet zinciri Hz. Peygamber’e ulaşmayan hadis.
Mesbûk: Namaza sonradan yetişen.
Mîkat: İhrama girilecek yer (çoğulu, «Mevâkit»).
Minâ: Mekke-Arafat yolu üzerinde Mekke’ye yürüyerek iki saatlik mesafede bir yerin adıdır.
Muhaddis: Hadîsçi, hadîs bilgini, hadîs râvîsi.
Muktedî: İmama uyan.
Musalla: Namazgah.
Mut’a: Mehir hakkına sahip olmayan, yani zifaftan önce boşanmış bir kadı-, na verilmesi gereken şey. Geçici nikâh.
Mut’a nikahı: Geçici evlenme.
Muvâlât: Aralıksız yapma.
Mücmel: Mânâsı anlaşılmayacak derecede özet halde ve izaha muhtaç söz, kısa ifade.
Mürsel hadîs: Tabiînin sahâbîyi atlayarak Peygamber (s.a.s.)’den rivayet ettiği hadîs.
Mürted: İslâm’dan dönen, dînini değiştiren.
Müsteftî: Fetva soran kimse.
Müteahhirîn: Sonrakiler,
Müteşâbih: Birbirine benzeyen. Usûl-i fıkha göre, Kur’an-ı Kerîm ve hâdîs-i şerifte geçen ve ne kasdediîdiği kesin olarak bilinemeyen söz (çoğulu
Mütevâtir: Yalan üzerinde toptan birleşmeleri akılca imkânsız olan bir topluluğun, aynı şekilde başka bir topluluktan rivayet etmiş olduğu haber veya hadis.
Müzâraa: Emek birinden, tarla diğerinden olmak üzere yapılan ortaklaşa tarım.
Müzayede satışı: Daha yüksek bedel verene satmak üzere artırmaya çıkarma, mezat.
Müzdelife: Mekke-Arafat yolu üzerinde Mekke’ye yürüyerek dört saatlik bir yerin adıdır.
Necaset (necis): Pislik; dince pis olan şey.
Necş: Müşteri kızıştırma.
Nefs-i Ievvâme: Kötülük işledikten sonra bunun fenalığını göstermek ve kınamak suretiyle vicdan azabı veren nefs.
Öşür: Ziraî ürünler zekâtı
Râvî: Rivayet eden, haber getiren, hadîs nakleden.
Re’y: Görüş, fikir beyan etme, ictihad, rey.
Remel: Tavafın ilk üç savunda ıztıba halinde olan erkeklerin adımlarını kısaltıp omuzlarını silkerek çalımlı yürümeleri.
Ric’i talâk: Nikâh tazelemeden dönülebilen boşama.
Ridâ: îhramlı iken belden yukarı dolanan dikişsiz peştemal.
Rükün: Bir işin’ yapılması/bulunması zorunlu unsuru.
Sa’: Bir çeşit ölçü, kile. Bir sa’ = 1040 dirhemi şer’i= 3333 gram.
Sa’y: Safa ile Merve tepeleri arasında Safâ’dan başlamak üzere Merve’ye dört gidiş ve üç dönüştür. Her gidiş ve her dönüşe «Şavt» denir. Sa’y yedi şavttır. Tavaf-ı Kudûm’dan sonra Umre’nin sa’y’ı, Tavaf-ı Ifâ-da’dan sonra haccin sa’y’ı yapılır.
Safiy: Ganimetten seçilen kısım.
Sahâbî: Hz. Peygamber (s.a.s.) Efendimiz’i, müslüman olarak görme ve kendileriyle sohbet etme şerefine eren ve İslâm üzere ölen kimse (çoğulu: Sahabe ve Ashâb).
Sâhibü’s-Salât: Namaz denetçisi.
Sâime: Yılın çoğunu umumî otlaklarda yayılarak beslenen deve vb. hayvan.
Seddü’z-zerâyi’: Kötülüğe sebep olan yollan kapatma, kötülüğe vâsıta olan şeyleri yasaklama.
Selef-i sâlih: Dînin emir ve nehiylerine tam olarak uyan geçmiş kimse veya kimseler.
Selef: Eski, geçmiş, önceki (çoğulu: Eslâf).
Selefiyye: Selef mezhebinde olan kimseler; Allah’ın isim ve sıfatlarım nass’larda vârid olduğu gibi kabul eden ve bunları te’vil cihetine gitmeyen müslümanlar.
Selem: Para peşin ve mal veresiye olmak üzere yapılan bir çeşit alım-saüm akdi.
Sükütî icmâ’: Herhangi bir asırda belli bir mesele hakkında ortaya atılan dinî bir görüşü incelemeye yetecek bir müdet içerisinde müctehidlerin sükût etmeleriyle hâsıl olan icmâ’.
Sünnet-i müekked: Kuvvetli sünnet.
Sünnet: Peygamber (s.a.s.)’in söz, fiil ve takrirleri. Gelenek.
Sünnî talâk: Sünnete uygun boşama.
Şavt: Tavaf ve sa’yde bir tur.
Şehr-i haram: Zilkade ayı. Bu ayda savaş haram kılınmıştır. Zilhicce, Mu-harren ve Recep aylan da savaş haram olan aylardır. Bu ayların dördüne birden «Eşhür-i Hurum» denir.
Şekk günü: Ramazan’ın girip girmediği belli olmayan gün.
Şûra: Müzakere yeri, meclis, meşveret, istişare, danışma.
Tahallül: İhramdan çıkma.
Tavaf: Kâ’be’nin etrafını usulüne uygun olarak dolaşmak.
Tavafü’I-ifade: Farz tavaf
Tavafü’I-kudûm: Mekke’ye gidişte yapılan tavaf.
Tavâfü’I-veda’: Veda tavafı.
Tehallül: İhramdan çıkmak.
TehlîI:Lâ ilahe illallah.
Tekbir: Allahu Ekber demek.
Telbiye: «L: Benzetme, kıyas etme. İlm-i Kelâm’da: Allah’ı, maddî ve canlı varlıklara benzetme veya Allah’ı ebbeyk..» diye bağırmak.
Teşehhüd: Tahiyyat okuma.
Teşyi’: Cenazeyi kabre götürme.
Tevliye: Ticarî bir terim olarak: Malı alış fiatma satma demektir.
Tevliyet: Vakıf terimi olarak: Birini, vakıf işlerini idare etmek üzere görevlendirme.
Teyemmüm: Toprak vb. maddelerle temizlenme.
Tilavet secdesi: Secde âyetlerine yapılan secde.
Tilâvet: Okuma.
Udhiye: Kurban bayramında Allah nzası için kesilen vacib kurban.
Ümmü’l-kur’an: Fatiha sûresi.
Vadîa: Bir malı alış fiatından aşağısına satma.
Vahdâniyyet: Birlik, Allah’ın birlik sıfatı.
Vesâyâ: Vasiyet etme. Vukuf: Arafe günü Arafat’ta bulunmak
Yemin-i ğamus: Yalan yere yemin.
Yevm-i arafe: Zilhicce’nin dokuzuncu günüdür ki hacıların Arafat’ta bulundukları gündür.
Yevm-i terviye: Zilhicce’nin sekizinci günüdür ki hacılar o gün Mekke’den Mina’ya çıkarlar.
Zamm-ı sûre: Fatiha’dan sonra okunan sûre veya âyetler.
Zihar: Karısının bir yerini anasına benzetme.
Zıhar keffâreti: Zihar için ödenen keffaret.
Zimmî: İslâm ülkesinde oturan gayri muslini vatandaş.
Namaz Kitabı
Müdrik: Namazı bütünü ile imamla birlikte kılan kimsedir.
Lahik: İmamla birlikte namaza başlamasına rağmen namazın bütün rekatlarını, yahut bir kısmını imamla birlikte kılamayan kimsedir.
Mesbuk: Namazın tamamında yahut bir kısmı itibarıyla imama sonradan uyan kimsedir.
Beyi’ Kitabı
Beyi: Bir malı, diğer bir mal ile değiştirmektir.
Bayi: Bir malı başkasına satan kimsedir.
Mütebayian: Bir malı alan ile satana denir.
Mebi: Satılan şeye denir.
Bey’i Mün’akid: Tamamlanmış olan bey’e denir.
Gayr-i Mün’akid: Tamam olmamış olan beyi akdine denir.
Bey’i Mevkuf: Başkanın iznine bağlı olan satıştır.
Bey’i Fasid: Şartlarında eksiklik olan satışa denir.
Rehin Kitabı
Rehin: Bir malı ondan tamamen veya kısmen istifası mümkün olan bir hakk-ı mali mukabilinde o hak sahibinin veya başkasının elinde birrıza mahpus ve mevkuf kılmaktır.
Rahin: Rehin veren kimsedir.
Mürtehin: Rehin alan kimsedir.
İkrar kitabı
İkrar:Bir kimsenin kendisiyle alakalı olup, başkasına ait olan hakkı haber vermesidir.
Mukır:Başkasına ait olup kendisi ile alakalı olan hakkı haber veren kimsedir.
Mukarrunleh: Kendisine ait olan bir hak, başkası tarafından itiraf olunan hakiki veya manevi şahıstır.
Mukarrunbih: Bir kimsenin alakadar olup, başkasına ait bulunduğunu haber verdiği haktır.
İcare Kitabı
İcare: Cins ve miktarı belli olan bir menfaati malum bir bedel mukabilinde satmaktır.
İcar: Kiraya vermektir.
İsti’car: Kira ile tutmaktır.
Müste’cir: Kira ile tutan kimseye denir.
Me’cur: Kiraya verilen şey demektir.
Şuf’a Kitabı
Şuf’a: Bir mülk kaça satın alınmışsa, o mülke o para ile sahip olma hakkıdır.
Şefi: Satılacak bir mal için almakta üstünlük hakkı olan kimseye denir.
Meşfu: Satılmakla veya ıvaz şartıyla hibe edilmekle kendisine şuf’a hakkının taalluk ettiği akardır.
Meşfuunbih: Şefiin hakkı şuf’aya nailiyyetine sebep olan mülktür.
Kefalet Kitabı
Kefalet: Birisinin bir şeyi yapmadığı takdirde, kendisinin o işi yerine getireceğini kabullenmesidir.
Mekfülün leh: Bir malın edasını veya bir şahsın teslimini kefilinden talep ve davaya hakkı olan kimsedir.
Mekfülün anh: Borcunun edası veya şahsının teslimi hususunda kefalet yapılmış olan kimsedir.
Mekfülün bih: Kefilin edasını veya teslimini iltizam ettiği şeydir.
Havale Kitabı
Havale:Bir deyni bir zimmetten diğer bir zimmete yani bir zattan diğer bir zata nakletmektir.
Muhıl: Borcunu başkasının zimmetine nakleden kimsedir.
Muhalünleh: Muhılde alacağı olup ondan havaleyi alan kimsedir.
Muhalünaleyh: Kendi üzerine havaleyi kabul eden, muhilin borcunu ödemeyi iltizam eden kimsedir.
Muhalün bih: Havale olunan maldır.
Sulh Kitabı
Sulh: İki tarafın, yani müddeî ile müddeaaleyhin aralarında rızalarıyla nizaı refi’ ve izale eden akittir.
Musalih: Sulh yapan kimsedir.
Musalehunaleyh: Bedel-i sulh demektir.
Müsalehun anh: Dava edilen şeydir.
Hibe Kitabı
Hibe: Bir malı bir kimseye ıvazsız olarak vermektir.
Vahib: Bir şahsa bir malı bağışlamak suretiyle temlik eden kimsedir.
Mevhübün leh: Kendisine bir mal hibe edilmiş olan kimsedir.
Mevhüb: bir kimseye bağışlanan maldır.
Hediye: Bir kimseye ikram için hibe olarak verilen veya gönderilen maldır.
Gasb kitabı
Gasb: Bir kimsenin mütekavvim ve muhterem bir malını sarahaten ve delaleten veya adete nazaran izni olmaksızın haksız yere elinden veya daire-i tasarrufundan ahz etmektir.
Gasıb: Başkasının malını elinden veya daire-i tasarrufundan tekallüb tarikıyle haksız yere alenen ahz eden kimsedir.
Mağsub: Başkasından haksız yere tekallüben ve alenen ahz edilen şeydir.
Mağsubün minh: Elindeki veya daire-i tasarrufundaki bir malı başkası tarafından tekallüben ve alenen ahz olunan kimsedir.
Nikah Kitabı
İstinkah:Nikahlanmak demektir.
Zevc:Bir kadının nikahına sahip olan erkek demektir.
Zevce: Bir erkeğin nikahı altında bulunan kadın demektir.
Mehir: Zevcenin akd-i nikah ile müstehik olduğu maldır ki, onu zevcinden alır.
Talak Kitabı
Talak: Akd-i nikahı hususi lafızlarla filhal veya filmeal raf ve izale etmektir.
Tatlik: Zevceyi boşamak demektir.
Mutallik: Zevcesini boşayan erkektir.
Mutallaka: Zevcinden boşanmış olan kadındır.
Mebtüte: Zevcinden üç talak ile ayrılmış olan kadındır.
Kazif Kitabı
Kazif: Bir kimseye tayir ve şetm maksadıyla zina isnat etmek demektir.
Kazif: Başkasına zina isnat eden şahsa denir.
Makzüf: Kendisine zina isnad edilen kimseye denir.
Makzüfün bih: Zina isnadında kullanılan kelimelere denir.
Makzüfün fih: Kazfin vukubulduğu yere denir.
Sirkat Kitabı
Sirkat: Mal-ı mütekavvimi, mekanı muhrezden sahibinin izni olmaksızın almak demektir.
Sarik: Sirkat işini yapan kimseye denir.
Mesruk: Çalınmış olan şeye denir.
Mesrukun minh: Malı çalınan kimseye denir.
Mesrukun fih: Sirkat hadisesinin vukubulduğu yere denir.
Dava Kitabı
Müddeî: Bir hakkın kendisine ait olduğunu hakim huzurunda iddia eden kimsedir.
Müddea aleyh: Kendisinden hakimin huzurunda bir hak talep olunan şahıstır.
Müddea: Müddeînin dava ettiği şeydir
Vasiyyet Kitabı
Vasiyyet: Bir malı veya menfaati ölümden sonraya izafetle, bir şahsa veya hayır cihetine meccanen temlik etmektir.
Mûsa bih: Ölümden sonraya izafetle temlik edilen mal veya menfaattir.
Mûsa leh: Kendisine vasiyyet yapılan şahıstır.
Mûsî: Mal veya menfaati vasiyet eden kimsedir.
Vasî: Bir kimsenin malında veya çocuklarının işlerinde tasarruf etmek üzere nasbedilen kimsedir.
Feraiz Kitabı
İlm-i Feraiz: Ölünün terikesine taalluk eden haklardan ve terikenin muayyen sehimler üzerine taksiminden bahseden ilimdir.
Ashab-ı Feraiz: Mirastan hisseleri nassan muayyen olan varislerdir.
Asabe: Ashab-ı feraiz ile beraber bulunduklarıhalde onların sehimlerinden mütebaki terikeye müstehik olan ve ashab-ı feraiz bulunmadığı takdirde terikenin tamamını ihraz eden yakınlardır.
Sulbiyye: Bir kimsenin öz kızı demektir.
İbniyye: Bir kimsenin oğlunun öz kız evladıdır.
Terike: Bir müteveffanın kendisine ait olmak üzere terk etmiş olduğu maldır.
Miras: Bir müteveffanın terikesinden yakınlarına intikal eden maldır.
Sehm: Hisse, varislerden her birinin terikeden müstehik olduğu miktardır.
Tashih-i mes’ele: Varislerin sehimlerini hiçbiri hakkında kesr vaki olmayacak surette ve mümkün mertebe en az bir miktardan göstererek terikeyi kabil-i taksim bir hale koymaktır.
Temasül: İki adedin birbirine müsavi olmasıdır.
Tedahül: İki adetten birinin diğeriyle tamamen taksimi kabil olmasıdır.
Tevafuk: İki adetten birinin diğeriyle taksimi kabil olmayıp üçüncü bir adet ile taksimi kabil olmasıdır.
Tebayün: İki adet arasında birden başka kasım-ı müşterek bulunmamasıdır.

[mehmet akif2]

İLLETİN NEVİLERİ

1- MANSUS

İllet nas veya icma yoluyla biliniyor ise bu tür illetlere illet-i mansûse denilir.

Örneğin, ev içinde dolaşan hayvanlardan olduğu belirtilerek, Şârî tarafından “kedinin pis olmadığı” belirtilmiştir.

İşte “pis olmama” hükmü, “ev içinde sıkça dolaşma” illetine bağlanmıştır.




2- MÜSTENBAT

İllet nas veya icma yoluyla değil de, içtihat yoluyla tespit edilmiş ise bu tür illetlere “illet-i müstenbata” denilir.

Örnek olarak, fakihlerin “küçüklük” illetine dayanılarak; “velinin, çocuğun şahsı üzerinde velayet hakkını kullanabileceğini” kabul etmelerini gösterebiliriz.

[mehmet akif2]

SEBR-Ü TAKSİM

Nass veya icmaya dayanmayan bir hükmün illetinin, araştırma ve ayıklama gayretinden sonra ortaya çıkarılması durumudur.

Örneğin, ribânın cereyan ettiği maddelerin ortak özelliklerinden hangisinin illet olabileceğinin araştırma ve ayıklama yoluyla tespit edilmesidir.

[mehmet akif2]

MÜNASEBET

Nasla hükmü bilinen bir meselenin tespit edilen illetinin, bir başka mesele için de -uygun bir vasıf olması sebebiyle- aynı hükmün verilmesi durumudur.

Yani illetin diğer meseleye verilecek hüküm için de uygun olması durumudur.

Örneğin, “kedinin artığının temiz olması”, zarurete dayanmaktadır; “kadının erkek doktora gözükmesi” de zarurete dayandırılarak buna kıyas edilebilir.

[mehmet akif2]

KIYAS MEÀL-FÂRIK

Müçtehitlerin içtihatlarının birbirinden farklı olmasının altında genelde aslın illetinin tespitindeki farklılık yatar.

Bu sebeple müçtehitler, birbirlerinin vermiş olduklara fetvalara çoğu zaman “kıyas mea’l-fârık” itirazıyla karşı çıkarlar.

Örneğin Hanefiler, kızın kendi malının satışını bağımsız hür bir iradeyle yapabileceği hükmüne kıyasla, kendi evlenme akdini de kendi iradesiyle yapabileceğine hükmetmişlerdir.

Ancak malı üzerindeki tasarrufun, şahsı üzerindeki tasarrufuyla aynı olmayacağı gerekçesiyle bunun kıyas mea’l-farık olduğu söylenmiştir.

[mehmet akif2]

BAŞKA ANLATIMLA KIYAS-I MEAL FARIK


Kıyas-ı maal fârık, birbirine benzemeyen şeyler arasında yapılan kıyas, yani, doğru olmayan ve hakikate uymayan mukayese demektir.

Kıyasın varlığından söz edilebilmesi için, birtakım rükünleri bulunması gerektiği gibi, kıyasın geçerli olabilmesi için bazı şartların bir araya gelmesi gerekir.

Bu şartlar çoktur ve çeşitlidir. Bir kısmı "aslın hükmü" ile bir kısmı "fer" ile bir kısmı da "illet" ile ilgilidir.

Kıyas-ı maal fârık konusu, Fer' ile ilgili şartlarda geçer.

Fer' ile ilgili şartların birincisi, Fer’, hükmün illeti bakımından asıla eşit olmalıdır.

Eğer böyle olmazsa, fer’ aslın dengi ve benzeri bir olay olmadığından ona kıyas edilemez.

Çünkü bir hükmün kıyas yoluyla başka bir olaya verilebilmesi, ancak bu olayın hükümle ilgisi olaya (asla) denk ve benzer olması halinde mümkündür.

İşte, bu şart gerçekleşmediği halde bir kıyas yapılırsa, bu kıyasa, "farklı iki olay arasında yapılmış kıyas" anlamına gelmek üzere "kıyas maal fârık" denir.

[mehmet akif2]

Taabbudî hükümler sabiteleri oluştururken, talilî hükümler de değişime imkan verir.

İslamın hayat içinde ahkam olarak kıyamete kadar bekası ancak bu anlayış ve şartlarla mümkündür.

Taabbudîlikten maksadımız, dinin buyurduğu ancak gerekçesini akılla kesin böyledir diyebileceğimiz tarzda ortaya koyamadığımız hükümlerdir.

Talilîlik ile de gerekçesi akılla kavranabilen ve aynı gerekçe sebebiyle emsallerine de uygulanabilir özellik taşıyan, gerekçesi kalmadığı için artık kendisine de mahal kalmayan hükümleri kastederiz.

Mesela abdest ve gusül birer taabbudî hükümlerdir.

Çünkü sebebini ve hükümlerini akılla izah etmek mümkün değildir.

Söz gelimi abdestte neden yüzümüzü, kollarımızı ve ayaklarımızı yıkarız da başımızı meshederiz.

Abdesti gerekli kılan şey namazı kılma iradesidir.

Fakat abdestsizliği gerektiren sebep önden ve arkadan çıkan şeylerdir.

Bu mahallerin, çıkan şeyler yüzünden yıkanması akılla anlaşılabilir bir durumdur.

Maddî anlamda temizlik bunu gerektirir.

[mehmet akif2]

Taabbudi Hükümler:Taabbudi hükmün en temel özellikleri kesin nassa dayanmış olmasıdinin aslına dahil olması kıyasa konu olmaması ve özü itibariyle değişime kapalı olmasıdır.



Talili Hükümler:Talili hükümler genişletilmeye ve değiştirmeye elverişli alanlarını oluşturmaktadır.

Hükümlerin bu şekilde ikiye ayrılması Zahiriler hariç tüm İslam bilginleri tarafından kabul edilmektedir.

Nevazil kelimesi fıkıh tarihinin ilk dönemlerinde genel olarak yeni ortaya çıkan ve hakkında şeri bir hüküm verilmesi gereken mesele ve olayları ifade etmek üzere kullanılmıştır.